Waarom Polen "Nie"zegt tegen EU-begroting (waarvan het land zelf een van de grootste genieters is)
De 27 Europese staats-en regeringsleiders zitten in een -alweer- ongemakkelijke situatie. Ongemakkelijk, omdat de stoute jongens Hongarije en Polen alweer alle aandacht opeisen. Polen schiet zichzelf in de voet door een veto tegen de Europese begroting en tegen het Europese coronasteunfonds, toch? Marc Peirs verklaart de Poolse onverzettelijkheid.
Dit artikel verscheen eerder op Knack.be (inlog vereist).
“Mijn partij ziet de Europese Unie als een middel ten dienst van de Poolse nationale belangen”, zo zei een goudeerlijke Beata Szydło van het nationalistische ‘Recht en Rechtvaardigheid’ tijdens een televisiedebat in de aanloop naar de verkiezingen van najaar 2015 die haar partij overtuigend zou winnen. Fijntjes voegde Szydło er aan toe: “Net zoals, bijvoorbeeld, Frankrijk dat doet.”
Het is ook vandaag niet de Europese begroting van 2021-2027 of het Europese coronasteunfonds van 750 miljard dat Polen de gordijnen in jaagt. Van de Europese begrotingen in de voorbije veertien jaar kreeg Polen een riante 164 miljard euro toegestopt. En van het coronafonds met 750 miljard in kassa zou Polen 23 miljard krijgen.
Maar Polen zet dat alles op het spel. Warschau heeft deze week zijn eerdere dreigement waargemaakt: een veto tegen begroting en coronasteunfonds.
Want de EU had naast die twee financiële vetpotten ook een derde overeenkomst gesloten: een mechanisme waarbij lidstaten financieel gestraft kunnen worden als ze de democratische principes met voeten treden en de rechtsstaat uithollen. Polen voelde zich meteen- en terecht- geviseerd.
Warschau is al vijf jaar aan het armworstelen met ‘Brussel’ over de hervormingen, zeg maar politisering, van het Poolse gerecht. Volgens velen in de EU schurkt regeringspartij ‘Recht en Rechtvaardigheid’ vervaarlijk dicht bij de grenzen van wat een democratie verdragen kan. Warschau vindt dan weer dat Europa zich niet mag inlaten met wat de regering ‘intern beleid’ noemt.
SOEVEREIN EN REIN
In het discours van regeringspartij ‘Recht en Rechtvaardigheid’ is het concept ‘nationale soevereiniteit’ een ideologisch koninginnenstuk. Volgens de eminente Polenkenner Timothy Garton Ash staat “een soeverein en vrij Polen” voor veel Polen gelijk aan “een Polen dat vrij is van buitenlandse inmenging”.
Zo bekeken was Poolse soevereiniteit de voorbije eeuwen een schaars goed. Van 1795 tot 1918 was Polen verscheurd door de landhongerige buren Rusland, Pruisen en Oostenrijk-Hongarije. Tijdens het interbellum herrees de Poolse feniks uit zijn as maar slechts voor even: vanaf 1939 kwamen eerst de Duitse nazi’s, dan de Sovjetcommunisten.
In de jaren tachtig van de vorige eeuw kon de vrije vakbond ‘Solidariteit’ het communistische juk breken. Het vrije, onafhankelijke Polen dat toen opstond, heeft absoluut geen zin om na Berlijn en Moskou nu Brussel blind te moeten gehoorzamen.
Voor ‘Recht en Rechtvaardigheid’ en volgelingen is dat onafhankelijke en vrije Polen een plek waar de eigen waarden van ‘god, eer en vaderland’ gelden. Voor nieuwlichterij zoals LGBT-rechten, lakse abortusregels, moslimmigranten of atheïsme is in dat reine Polen geen plaats, zo herhaalde partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski recentelijk in een zeldzaam interview met het conservatieve blad ‘Sieci’: “We zullen onze waarden hardnekkig verdedigen”, klonk het.
In zijn kielzog struikelen de regeringskopstukken over elkaar heen om te benadrukken dat Polen zich niet tot toegeeflijkheid zal laten verleiden door het Europese manna. Op de Poolse waarden staat geen prijs.
Dat kloeke Polen wordt nu echter van binnenuit uitgedaagd: door links en rechts, terwijl er interne strijd woedt en de traditionele bondgenoot, de katholieke kerk, kreunt onder pedofilieschandalen.
Bekijken we even elk van de vier arena’s waarin de regering nu intern een uitdaging heeft.
Arena1: “FUCK OFF”
Had Kaczynski in de kiescampagne van 2015 vileine kritiek –“ze brengen parasieten en ziektes mee” - op moslimmigranten, dan nam hij bij de verkiezingen van eind 2019 de LGTB-gemeenschap onder vuur. Die reageerde fel met betogingen en het bekladden van religieuze symbolen.
Dit najaar is de fakkel van dat straatprotest overgenomen door de jongelui van ‘Strajk Kobiet’, de ‘Staking van de Vrouwen’ (en hun vriendjes en mannen). Ontelbare jonge Poolse vrouwen zijn woedend om de verstrenging van de abortusregels op last van het Grondwettelijk Hof waar de conservatieven de dienst uitmaken.
De abortuswet in Polen was al heel strikt. Abortus kon enkel als de vrucht het resultaat is van incest of verkrachting, wanneer het leven van de moeder in gevaar is of wanneer de foetus zwaar misvormd blijkt. Van de ongeveer duizend abortussen per jaar valt ongeveer negentig procent onder die laatste voorwaarde. En het is net die voorwaarde die het Grondwettelijk Hof op de schop nam. Artikel 38 van de Poolse grondwet stelt namelijk dat “Polen elk leven beschermt.”
Van de weeromstuit trokken honderdduizenden, vooral jongeren, de straat op. Smeekbedes van premier Mateusz Morawiecki om “in deze coronatijden het protest op sociale media en niet op straat te voeren” zetten aanvankelijk weinig zoden aan de dijk.
In de omgang is Polen een bijwijlen ouderwets aandoend beleefd land met veel ge-mijnheer en ge-mevrouw. Dat is lichtjaren verwijderd van de onverbloemde taal waarin de jongeren hun protest uiten. De overkoepelende slogan is ‘wypierdalac’ wat zoveel betekent als “fuck off”. In individuele slogans tonen de jongedames zich van hun meest creatieve kant. Zoals “MIJN kutje, niet van Jaroslutje” in een verwijzing naar partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski.
Het jonge geweld, de brutale taal, het volslagen gebrek aan eerbied voor de oudere garde laat Polen baden in een sfeer van jolige revolutie, van opstand tegen de vaderen. De journalistieke trouvaille van het gezaghebbende katholieke tijdschrift ‘Tygodnik Powszechny’ om het protest te labelen als “Jong Polen” vindt veel navolging.
Arena 2: “ONZE BESCHAVING”
Ook ter rechterzijde krijgt ‘Recht en Rechtvaardigheid’ tackles te verduren. Boeren die normaliter fidele kiezers voor de nationalisten zijn, reageren boos op de nieuwe dierenwelzijnswet. De omstreden passages gaan over het uitdoven van de pelsdiersector en een verbod op onverdoofd ‘halal’ slachten voor export. De wet is een troetelproject van Kaczynski, notoir dierenliefhebber. Maar zelfs hij moet buigen en de wet voorlopig in de koelkast laten.
Radicaal-rechtse jongeren vinden dan weer dat ‘Recht en Rechtvaardigheid’ zich te volgzaam tegen de EU opstelt. De zeer rechtse ‘Confederatie’-partij pleit openlijk voor een Polexit. Kiesonderzoek leert dat Confederatie goed scoort bij jonge mannen van twintig tot vijfendertig.
Onder de slogan ‘Onze Beschaving’ organiseerden rechtse groeperingen op elf november de jaarlijkse Onafhankelijkheidsmars die uitmondde in opstootjes met de politie. Een flat met op het balkon een regenboogvlag van de LGBT-beweging werd in brand gestoken.
Voor ‘Recht en Rechtvaardigheid’ is het moeilijk de juiste toon te vinden tegenover zulke incidenten. Een harde veroordeling zou de machthebbers helemaal van deze groep vervreemden, terwijl een verzoenende aanpak ‘Recht en Rechtvaardigheid’ nog meer een parfum van extreemrechts zou meegeven.
Arena 3: OPSTANDELINGEN
Nog meer kopzorgen hebben Kaczynski en Morawiecki in de eigen partij. Tijdens de eerste stemming in september over de dierenwelzijnswet, stemde een twintigtal volksvertegenwoordigers van ‘Recht en Rechtvaardigheid’ tegen. Prompt gooide een furieuze Kaczynski vijftien van hen uit de partij.
Deze week kondigden enkelen van hen aan een nieuwe politieke kring te zullen stichten. Als ze hun dreigement hard maken, verliest de regering haar meerderheid in de ‘Sejm’, de Kamer van volksvertegenwoordigers.
Arena 4: KREUNENDE KERK
‘Recht en Rechtvaardigheid krijgt de ene mokerslag na de anderen. Niet beter vergaat het de traditionele bondgenoot, de katholieke kerk. Pedofilieschandalen knagen al enkele jaren aan het religieuze gezag. Een film als ‘Kler’ over zuipende en liederlijke priesters joeg een stroomstoot door kerk en samenleving. Maar nooit eerder was het instituut zo onder de loep genomen als nu.
Midden deze week stierf, op de gezegende leeftijd van 97, kardinaal Henryk Gulbinowicz, een van de bekendste en beruchtste religieuzen in het land. Begin deze maand werd Gulbinowicz verboden openbare misvieringen op te dragen en moest hij een bijdrage schenken aan een fonds voor pedofilieslachtoffers. Eindelijk had zijn verleden als misbruiker in de jaren 1990 hem ingehaald. Op sociale media kreeg de kardinaal de volle laag: “Wat goed dat hij dood is”, was te lezen. Die confronterende taal tegen religieuzen is nieuw in Polen.
De kritiek op de kerk reikt tot in de hoogste regionen. Enkele dagen geleden ging de documentaire ‘Don Stanislao. Het andere gelaat van Dziwisz’ in première bij zender TVN. De reportage zoomt in op leven en werk van kardinaal Stanislaw Dziwisz. Hij zou van verschillende misbruikzaken op de hoogte zijn geweest. Maar hij hield het deksel netjes op de doofpot.
Tientallen jaren lang was Dziwisz de rechterhand van Karol Wojtyla, a.k.a paus Johannes-Paulus Twee, de Poolse paus die van 1978 tot 2005 de katholieke kerk leidde. De hamvraag is dan ook: wist JP2 over het misbruik maar vond hij de strijd tegen het communisme toen een dusdanige prioriteit dat er voor het uitmesten van de eigen stal tijd noch energie over was?
Voor Polen zijn het schokkende vragen. In elke opiniepeilingen naar de belangrijkste Pool ooit wint JP2 met de vingers in de neus. Een hele generatie Polen groeide op tijdens zijn pontificaat en was dankbaar voor zijn rol in het breken van de communistische dictatuur.
Een nieuwe generatie is opgestaan. Jongeren die na 2000 zijn geboren, die JP2 enkel kennen als historisch figuur en voormalig hoofd van een omstreden kerk. De meest radicale stemmen willen de ontelbare straten die naar JP2 zijn genoemd, een nieuwe naam geven en zijn vele standbeelden verwijderen.
Diezelfde generatie jongeren reist rond in Europa, gaat in het westen werken of op Erasmus-uitwisseling. Een generatie voor wie de Europese Unie een evidentie is. Mensen die de huidige generatie machthebbers een fikse ‘fuck you’ geven. Jong Polen, inderdaad.
WAT NU?
Nooit eerder sinds ‘Recht en Rechtvaardigheid’ in 2015 aan de macht kwam, staat de partij zwakker dan nu. Dat maakt de regering onberekenbaar.
Gewrongen tussen kritiek van links en rechts, geconfronteerd met een nieuwe generatie met een nieuw paradigma, krakend onder interne dissidentie en steunend op een afbrokkelende kerk heeft ‘Recht en Rechtvaardigheid’ nauwelijks enkele millimeters maneuvreerruimte om compromissen met de EU te sluiten.
Het is in die millimeters dat de EU zich dezer dagen van de meest creatieve kant zal moeten laten zien. Niet alleen Jong maar héél Polen wacht nagelbijtend af.
