Hoe ver kan Polen gaan als dwarsligger in de Europese Unie?
Wat betreft het klimaatdossier en de rechterlijke macht weigert Polen zich te conformeren aan Europese afspraken. Het woord ‘Polexit’ is gevallen, al is zo’n breuk nog ver weg. Is het tijd voor harde Europese sancties? Of wordt in de EU gemeten met twee maten?
Het is haast een ritueel geworden voor de decembermaand: tienduizenden Polen die de straat op gaan, scanderend dat ze ‘vrije rechtbanken’ willen. Ze stonden vorig jaar te koukleumen, en het jaar daarvoor. En ze staan er dit jaar opnieuw. Kort voor Kerst stemde het Lagerhuis voor een omstreden pakket maatregelen. Het belangrijkste punt daaruit: Poolse rechters mogen zich niet uitspreken over de rechtsgeldigheid van andere (politiek benoemde) hoven. Rechters die dat toch doen, krijgen een tuchtzaak aan de broek en kunnen hun baan kwijtraken.
De oppositie sprak van een ‘muilkorfwet’. Een stevige brief van eurocommissaris Vera Jouróva (Justitie) waarin ze de ultranationalistische PiS-regering opriep de wetten in te trekken, haalde niks uit. De maatregelen gaan begin 2020 naar de senaat. De oppositie die daar een meerderheid heeft zal proberen de boel te vertragen, maar kan het pakket niet kielhalen.
In Europa groeien de zorgen over het enfant terrible Polen. Het horrorwoord ‘Polexit’, verwijzend naar een exit uit de Unie, valt steeds vaker, al is zo’n breuk in realiteit nog ver weg. Duidelijk is wel dat de Poolse regering niet van plan is te luisteren naar het Europees Hof in Luxemburg. Dat kwam in november met een kritisch vonnis over de politieke benoemingen van PiS in de rechterlijke macht. Als reactie verbiedt de PiS-regering rechters nu om aan dat vonnis handen en voeten te geven, terwijl ze dat onder het EU-recht wel verplicht zijn te doen. Oftewel: als de Europese rechtsorde een trein is, dan heeft Polen zijn wagonnetje losgekoppeld.
‘Puur juridisch gesproken is dit al een Polexit’, zegt Piotr Buras van de European Council on Foreign Relations. Alleen de politieke vertaling is onduidelijk. ‘Natuurlijk zal Polen niet zomaar de EU verlaten, dat wil niemand. En we kunnen er niet uitgegooid worden. Maar dit is een rode lijn. Zelfs de Britten accepteerden de autoriteit van het Europees Hof.’
Blufpoker
Het spel dat de Poolse regering speelt, lijkt nog het meest op een potje blufpoker. Aan de andere kant van de pokertafel zit de Europese Commissie. De inzet wordt almaar hoger, er worden over en weer grote woorden (‘Europese waarden’, ‘soevereiniteit’, ‘fundamenten van de democratie’) gebruikt, en niemand wil als verliezer naar buiten komen. De lidstaten staan om de tafel, kijkend naar het spel tussen Brussel en Warschau, zonder in te grijpen. Heeft Polen echt zulke goeie kaarten, en hoe lang kan het dit spel nog volhouden?
Behoorlijk lang, schat Sophie in ’t Veld, Europarlementariër voor D66. Ze trekt de vergelijking met de impeachment van president Trump: juridisch klip en klaar, politiek troebel. ‘De EU heeft een enorm probleem met handhaving, ook op gebied van artikel 2 van het Europees Verdrag dat over de rechtsstaat gaat. Europa is zo ingericht dat nationale regeringen – net als de Republikeinen in de VS – alles kunnen blokkeren, als ze dat willen.’
De oplossing ligt voor de hand: Europa moet meer instrumenten krijgen om ondermijning van de rechtsstaat in een vroeg stadium tegen te gaan. Een huiverig scenario voor regeringsleiders, zegt In ’t Veld. ‘De houding is: we willen geen pottenkijkers, dit is een binnenlandse aangelegenheid.’ Een voorbeeld is de strafprocedure (artikel-7) tegen Polen die het land zijn stem kan kosten in de EU. Omdat Hongarije Warschau dekt, is de procedure volledig vastgelopen.
Polen is bezig ‘zichzelf te marginaliseren’, schetst analist Buras. De hetzerige sfeer tegen lhbti’ers – met zogenaamde ‘lhbt-vrije zones’ in tientallen gemeentes – werd door een meerderheid van het Europees Parlement veroordeeld. Een resolutie van de Europese regeringsleiders voor een klimaatneutraal continent in 2050, werd door alle lidstaten behalve Polen ondertekend.
Kansloze missie
De Poolse premier Morawiecki verklaarde zijn njet met het argument dat hij meer geld wil uit het Europese potje voor de energietransitie. Een vrij kansloze missie, oordeelt Buras, omdat Warschau als een van de weinigen in Europa geen definitief klimaatpakket of duurzame energie-strategie gepubliceerd heeft. ‘Je kunt niet om geld vragen voor iets dat niet bestaat.’
Maar volgens Ryszard Czarnecki, PiS-Europarlementariër, zijn het de lidstaten van het ‘oude’ Europa in het westen die de confrontatie zoeken. ‘We kunnen geen verdeeld continent accepteren met een Europa A en een Europa B’, zegt hij aan de telefoon. ‘Die les moeten we leren van de Brexit. Vooral het klimaatdossier is een symbool van de twee planeten waarop we leven: de westerse lidstaten hebben de tijd gehad te veranderen, de armere landen nog niet.’
Klimaat en rechterlijke macht: het zijn twee thema’s waar Polen zich flink in de nesten heeft gewerkt. In de toekomst, zo heeft de PiS-regering aangekondigd, kunnen rechters zich alleen met toestemming van het Grondwettelijk Hof beroepen op het EU-recht. Een handige zet, want dat hof zit sinds 2016 bij PiS-partijleider Kaczyński in de broekzak. De rechters stemmen trouw mee met de regeringslijn.
PiS-Europarlementariër Czarnecki stelt dat zijn partij openstaat voor ‘dialoog’. Tegelijk noemt hij de justitiemaatregelen een ‘interne aangelegenheid’ waar zijn regering een ‘democratisch mandaat’ voor heeft. Hij wijst erop dat één van de amendementen in het nieuwe pakket geleend is uit het Duitse wetboek van strafrecht. Kritiek uit Europa vindt hij daarom getuigen van ‘dubbele standaarden’.
Als Polen de rechtsstaat blijft uitkleden, moeten er hardere sancties volgen, zegt In ’t Veld (D66). ‘Bijvoorbeeld het opschorten van de politie- en justitiesamenwerking. Of we moeten het paspoortvrij reizen uit Polen stopzetten. Als je de regels niet aanvaardt, kun je niet profiteren van Europol of Schengen. Je kunt niet alles hebben.’
‘Dit gaat niet over zomaar een EU-regeltje, dit is een botsing van systemen’, onderstreept analist Buras. Het is een botsing in slow motionwaarvan niemand de afloop kent. Dus gaat het pokeren onverminderd door.
