De Poolse rechter die strijdt tegen de 'verwoesting'
Onderstaande artikel van Jenne Jan Holtland verscheen op 19 november in De Volkskrant.
Poolse rechters die vrezen voor de onafhankelijkheid van de rechtspraak hopen vandaag steun te krijgen van een vonnis van het Europees Hof van Justitie. 'Dit is een sleutelmoment', zegt Igor Tuleya, rechter met de bekendheid van een rockster.
Toen Tuleya kritische uitspraken deed op het podium van een rockfestival, werd hij meteen op het matje geroepen (foto bij dit bericht via Wikipedia toont Igor Tuleya op Pol’and’Rock).
Zomaar een ochtend in de rechtszaal. Een man wordt binnengeleid met de handen geboeid op de rug. Tussen zijn vingers kan hij nog net een plastic supermarkttasje vasthouden. De man, een Oekraïner met een pokdalig gezicht, gaat op een bankje zitten tussen een agent en een tolk. Hij wordt verdacht van poging tot moord.
Schuin tegenover de verdachte schraapt Igor Tuleya (49) z'n keel en begint het vonnis voor te lezen. Tuleya zit er als rechter, maar hij heeft in Polen haast de bekendheid van een rockster. Op straat spreken wildvreemden hem aan: om hem succes te wensen, of juist om hem uit te schelden. Als je hem ziet staan in de krant, losjes gekleed in een capuchontrui of T-shirt, vergeet je haast dat hij in een zware strijd verwikkeld is om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.
Deze week krijgt die strijd een nieuwe dimensie, hopen Tuleya en veel van zijn collega's. Vandaag komt het Europees Hof van Justitie in Luxemburg met een vonnis waar veel van afhangt. Naar alle waarschijnlijkheid zal het Hof korte metten maken met een nieuwe rechtskamer die door de rechts-populistische PiS-regering in het leven is geroepen onder de paraplu van de Poolse Hoge Raad.
Deze rechtskamer heeft het laatste woord in tuchtzaken, waarbij rechters hun boekje te buiten zouden zijn gegaan. De tien rechters in de kamer volgen trouw de lijn van de PiS-regering. Gevolg: de tuchtprocedures worden gebruikt om 'dissidente' rechters de mond te snoeren, onder wie Igor Tuleya. Hij kreeg acht tuchtzaken aan de broek, veelal om nietszeggende dingen. 'Het is intimidatie', zegt hij na afloop van de zitting, als hij zijn toga heeft uitgedaan. 'Niet alleen van mij, ook van mijn collega-rechters.'
Partijdig
Om te begrijpen wat er op het spel staat, is een klein uitstapje nodig: de PiS-regering onder leiding van de 70-jarige strateeg Jaroslaw Kaczynski is sinds 2015 bezig schoon schip te maken in de rechterlijke macht. Twee jaar geleden wist Warschau greep te krijgen op de raad voor de rechtspraak, afgekort KRS. De KRS, bestaande uit zowel rechters als politici, benoemt rechters. Het is een spin in het web. Onder PiS is het een partijdige organisatie geworden: rechters loyaal aan de regering worden gepromoveerd, dissidente geluiden aangepakt. De KRS benoemde ook de rechters voor de nieuwe kamer, in één geval na een sollicitatiegesprek van twaalf minuten.
Dinsdag zijn alle ogen gericht op het Hof in Luxemburg: een hard oordeel over de nieuwe rechtskamer zou - indirect - een hard oordeel over de KRS betekenen, en daarmee over de hele Poolse cocktail aan maatregelen. Tuleya: 'Dit is een sleutelmoment.'
Onder het nieuwe tuchtregime moeten rechters voortdurend op hun woorden passen. Toen Tuleya kritische uitspraken deed op het podium van een rockfestival, werd hij meteen op het matje geroepen. Hetzelfde gebeurde met een collega die op de foto ging in een T-shirt met daarop het woord 'grondwet'. Er zijn al rechters aangepakt vanwege onwelgevallige vonnissen. 'Ik vrees dat rechters voor hun vonnissen straks in de cel belanden', waarschuwt Kees Sterk, de (Nederlandse) voorzitter van de ENCJ, een Europese netwerkorganisatie voor rechters. Sterk was begin november in Warschau voor overleg met zijn Poolse collega's.
Verreweg de meeste rechters houden zich stil, uit angst voor hun baan. Tuleya niet. Buiten werktijd staat hij in zaaltjes, van Silezië in het zuiden tot Pommeren in het noorden, om gewone burgers uit te leggen dat dit een 'totale verwoesting' is van wat Polen sinds 1989 aan onafhankelijke rechtspraak heeft opgebouwd. De mensen die aan de touwtjes trekken in de tuchtzaken, komen uit de stal van de minister. Tuleya, op afgemeten toon: 'Er is geen scheiding der machten meer. Daarmee wankelt de democratie.'
Dat hij met zijn stellingname grote risico's loopt, neemt hij voor lief. Twee keer kwamen er bij de rechtbank poederbrieven binnen. Het pand moest worden ontruimd, ook al bleek het loos alarm. Op de enveloppen stond Tuleya's naam.
'Ik heb de indruk dat sommige rechters martelaren willen zijn', zegt Pawel Jablonski, een hoge adviseur van de Poolse premier Morawiecki, gevraagd naar de zaak-Tuleya. 'Je kunt niet tegelijk een rechter en een politicus zijn.' Jablonski verwijst naar de grondwet. Die schrijft voor dat rechters zich moeten onthouden van 'activiteiten' die hun onafhankelijkheid in het geding kunnen brengen.
Hoever kan Tuleya gaan? Laconiek: 'Als ik stenen naar de politie zou gooien. Dat zou te ver gaan. Maar op het moment dat onze onafhankelijkheid in het geding is, hebben we als rechters niet alleen het recht, maar ook de plicht ons uit te spreken.'
Overhoop
De zaak is bij het EU-Hof aanhangig gemaakt door de Europese Commissie, die al drie jaar met Warschau overhoop ligt. 'Iedere Poolse rechter is een Europese rechter', verklaarde eurocommissaris Frans Timmermans, oftewel: het gaat iedereen aan. Wat de Commissie tot nu toe niet voor elkaar kreeg met een strafprocedure ('artikel-7'), namelijk Polen tot de orde roepen, lukt via het Hof steeds beter. In de nieuwe Commissie die eind 2019 van start gaat, geeft Timmermans het stokje 'rechtsstaat' door aan de Tsjechische Vera Jourová en de Belg Didier Reynders. De Poolse premier Morawiecki sorteerde afgelopen week voor op het vonnis in Luxemburg door te zeggen dat Polen zich er alleen aan gaat houden als het in lijn is met de Poolse grondwet.
Terug naar de rechtszaal. Tuleya houdt de zitting met de Oekraïner kort. Voor poging tot moord is geen bewijs, legt hij uit, wel voor zware mishandeling met een mes. De man krijgt zes jaar cel. 'Hebt u het begrepen?', vraagt Tuleya. 'Ja', antwoordt de man nadat hij is gaan staan. De zitting is voorbij, iedereen loopt de zaal uit: de aanklager, de politieagenten, een vrouw op de publieke tribune, de stenograaf, de Oekraïner en zijn tolk.
Igor Tuleya blijft in zijn uppie achter. Hij is weer alleen met zijn missie.
