Yisrael Kristal (1903-2017) kwam ter wereld in Polen, overleefde Auschwitz en was enige tijd de oudste man ter wereld. Op 113-jarige leeftijd overleed hij op 11 augustus 2017.

Pieter van Os publiceerde dit artikel naar aanleiding van het overlijden van van Kristal op 12 augustus 2017 in NRC.

Snoepjes waren zijn redding

Kirstal in 2016 (bron Wikipedia)

Geen van zijn beulen is zo oud geworden als hijzelf, Yisrael Kristal, geboren op 15 september 1903. Dat is een overwinning te noemen. Doel van de Duitse overheid was immers om alle joden in door Duitsland bezet gebied te vermoorden. Kristal is pas deze week overleden, op 113-jarige leeftijd, terwijl er al jaren geen nazi meer in leven is die, net als hij, voor 1905 ter wereld kwam.

Kristal was de oudste man ter wereld sinds januari 2016, na het overlijden van een Japanner. De organisatie achter Guinness World Records bevestigde Kristals status na de bestudering van een document uit een Pools archief waaruit bleek dat Kristal in 1918 als 15-jarige werkte in de Poolse stad Lodz.

Kristals heeft zijn leven lang snoepjes gemaakt. Het was zijn beroep en het is onwaarschijnlijk dat hij zijn eigen producten altijd onaangeroerd liet. Al weet je het nooit. In 2014 zei hij tegen een Israëlische krant: „Ik eet om te leven, ik leef niet om te eten.”

Herbouwen wat verloren ging

Zelf noemde hij zijn hoge leeftijd een geschenk van God, in wiens bestaan Kristal, opgegroeid in een orthodox gezin, niet was gaan twijfelen door zijn ervaringen in Auschwitz. In 2014 zei hij, nog helemaal scherp, dat „keihard werken” het „enige is dat we kunnen doen”, plus het “herbouwen van wat verloren is gegaan”.

Dat laatste was zowel motto als doel van zijn leven, zo bleek uit verscheidene interviews. Hij laat negen kleinkinderen achter. Kristal, die in de buurt van het Poolse stadje Żarnów werd geboren, verloor zijn moeder op zijn zevende. Vier jaar later namen de Russen zijn vader gevangen – het was de Eerste Wereldoorlog. Kristal moest werken op het land van zijn oom, die hem verder verbood nog langer onderwijs te volgen. Na vaders terugkeer, verloor Kristal hem korte tijd later aan de tyfus.

Kristal in 1931

Kristal was nu 17 jaar oud en vertrok naar Łódź (spreek uit: Woetzj, andere atikelen), op zoek naar werk. Hij belandde in een snoepjesfabriek. Daar werd hij geprezen om zijn werklust en hij klom op in de fabriek. Uiteindelijk zou hij zijn eigen winkel openen met zelfgemaakte snoepjes als verkoopwaar.

Toen de Duitsers Łódź in 1939 bezetten en herdoopten tot Litzmannstadt werd Kristal gedwongen in het getto van de stad te leven, het op een na grootste in Polen. De omstandigheden waren slecht: tienduizenden mensen zaten dicht op elkaar gepakt, voedsel was schaars, de hygiëne abominabel, contact met de buitenwereld nagenoeg onmogelijk. Zijn twee kinderen overleden aan ondervoeding en ziekte.

Omdat de joden van dit getto in fabrieken van de joodse Pool Mordechai Chaim Rumkowski werkten voor het Duitse leger, zijn ze relatief lang gespaard. Omdat de snoepjes van Kristal populair waren onder Duitse soldaten, zat hij zelfs in het allerlaatste transport uit Łódź naar Auschwitz, augustus van 1944. Kristals vrouw werd daar vermoord; ze is een van de kleine drie miljoen Poolse joden die het leven lieten in de Tweede Wereldoorlog. Zelf bleef Kristal in leven, als dwangarbeider.

Doodsmarsen

Na de doodsmarsen richting het westen, woog hij nog 37 kilogram. Kristal heeft wekenlang niet kunnen lopen.

Terug in Litzmannstadt, dat weer Lodz heette, maakte Kristal opnieuw snoepjes. Hij hertrouwde een lotgenoot: een vrouw die ook het getto van de stad en Auschwitz had overleefd. Maar de ellende was nog niet voorbij: hun eerste zoon, Dovid, overleed na een maand.

De tweede, Chaim, namen ze in 1950 mee naar Israël. In Haifa bedacht Kristal enkele populaire snoepjes. Een bekende: miniflesjes van chocolade gevuld met alcoholhoudende drank. Kristals ‘start-up’ groeide uit tot een heuse fabriek.

Kristals dochter Shula Kuperstoch, die de laatste jaren het woord voor hem voerde, onderstreept telkens hoe goedgeluimd haar vader altijd is geweest. Een „rasoptimist”. Hij hield niet van televisie kijken of zijn tijd verdoen, dus toen hij met pensioen was, ging hij naar literatuurcolleges aan de Universiteit van Haifa, verbeterde hij zijn Duits en leerde hij Engels. Hij hield niet van tv-kijken of niksen; boeken lezen werd zijn voornaamste hobby.

Het laatste interview dat Kristal zelf gaf, in 2014, nuanceert hij het beeld dat zijn dochter van hem gaf als optimist. „Dingen”, zei hij, zijn met de jaren „slechter” geworden: „Ik houd niet van de toegeeflijkheid. Alles mag. Ooit waren jonge mensen niet zo brutaal als nu. Ze moesten ook echt nadenken over een beroep. Er waren timmermannen, kleermakers. Dat bestaat tegenwoordig niet meer. Nu is het allemaal hightech. Dingen gaan makkelijk, zonder inspanning, zonder de handenarbeid uit het verleden.”

Keizer Frans Jozef

Hoe exceptioneel zijn leven ook was, zijn opvattingen waren dat blijkbaar niet. Maar zijn herinneringen wel. Zijn oudste? Het gezicht van de Habsburgse keizer Frans Jozef toen die in een open auto door het dorpje Molnitza reed, in een soort parade. Dat was ver voor de Eerste Wereldoorlog. Het was de eerste keer dat Kristal een auto zag. De gepensioneerde snoepmaker: “Ik herinner me dat wij, kinderen, snoepjes naar hem gooiden.”

En zag hij zijn hoge leeftijd als overwinning? Dat klinkt wellicht vreemd, gezien al het leed dat hij heeft meegemaakt en van nabij heeft gezien. Maar toch lijkt het er wel op. In datzelfde interview: „Het enige waaraan ik in het kamp dacht, was: ‘hoe overleef ik deze dag’. Ik droomde al helemaal niet over het hebben van kleinkinderen en achterkleinkinderen. Dus telkens als ik naar ze kijk, weet ik dat ik gewonnen heb.”