Deel 1: Aanloop naar de opstand van Warschau in 1944
Voor een goed begrip van de context waarin de Poolse bevrijders hun bijdrage leverden aan de vrijheid van Nederland geven we een schets van de situatie in Polen in de Tweede Wereldoorlog. Daarvoor moeten we eerst terug naar 1939.
Het begin van de Tweede Wereldoorlog
In de vroege ochtend van 1 september 1939 valt Nazi-Duitsland Polen aan. Het Slagschip Schelwig-Holstein opent het vuur op Poolse stellingen bij Danzig op de Westerplatte en het dorpje Wieluń wordt zonder militaire noodzaak door de Luftwaffe gebombardeerd.
De inval in Polen is voor de Britten en de Fransen aanleiding om de oorlog te verklaren aan Duitsland. Echte ondersteuning aan Polen geven ze, ondanks dat verdragen dat wel toezeggen, niet. Met deze oorlogsverklaring is de Tweede Wereldoorlog een feit.
Hoewel met verouderd materieel en, zowel op de grond als in de lucht, vaak tegen een grote numerieke overmacht vechten de Polen fel tegen de Duitse invasie. Enkele uitzonderingen daargelaten, zoals de Slag bij Wizna is het echter een verloren strijd.
De Russen vallen aan
Op 17 september wordt Polen vanuit het oosten in de rug aangevallen door de Sovjet-Unie. Het is de uitkomst van het beruchte de Molotov-Ribbentroppact. De troepen in Polen capituleren op 5 oktober. Poolse militairen vluchten of worden gevangen genomen. De Russen zullen later bij Katyń vele van de gevangen genomen officieren vermoorden.
Polen vecht door
Ondanks dat Polen in eigen land verslagen is, wordt gelijk begonnen met het opzetten van een nieuw leger dat moet strijden voor de bevrijding van Polen. Dit leger komt onder bevel te staan van de regering in ballingschap en bestaat uit twee pijlers. De eerste is de Armia Krajowa (AK) – de binnenlandse strijdkrachten – , die zowel ondergronds als vanuit schuilplaatsen in de uitgestrekte bossen van Polen het verzet vorm geeft.
De tweede pijlers is een nieuwe Poolse strijdmacht die in Frankrijk wordt gevormd met uit Polen gevluchte militairen. Na de capitulatie van Frankrijk grotendeels ontsnapt zij grotendeels naar Groot Brittannië.
Op de Britste eilanden begint gelijk de vorming van Poolse eenheden. Een Poolse squadron van jachtpiloten (zie foto boven tekst) levert al in zomer van 1940 een waardevolle bijdrage de Slag om Engeland; de luchtgevechten boven de Britse eilanden die een opmaat moeten vormen voor een Duitse invasie van de eilanden.
De grondtroepen vinden een plek in Schotland.
Het nieuwe leger krijgt vorm
Nadat een Duitse invasie is afgewend, wordt op alle fronten verder gewerkt aan het opnieuw vormgeven van de Poolse strijdkrachten. De hele oorlog door druppelen vluchtelingen uit Polen Groot Brittannië binnendie ondergebracht worden bij de Poolse troepen. Vanuit Verenigd Koninkrijk wordt ook de ondergrondse strijd in Polen gesteund met de zending van wapens, geld en geheimagenten.
De Polen die uit Frankrijk zijn gevlucht onder leiding van Sosabowski, worden in Schotland gestationeerd en vormen als 4de Kader Infanteriebrigade een onderdeel van het Poolse 1ste Korps. Onderstaande film uit die tijd geeft een impressie van de Poolse aanwezigheid in Schotland:
Film © IWM CPD 105
In 1941 gaan de eerste van deze militairen in training bij de Britten om te worden opgeleid tot parachutist. Op 23 september 1941 wordt een ceremonie gehouden waarbij de eerste parachutisten hun insigne krijgen: Een adelaar die met uitgestrekte klauwen neerduikt op zijn prooi. De bevelhebber van de Poolse strijdkrachten, generaal Sikorski, spreek daarbij de woorden uit:
“Wanneer het juiste moment komt zullen jullie als overwinnende adelaars bovenop de vijand vallen en daarmee zullen jullie de eerste zijn die bijdragen leveren aan de bevrijding van het vaderland”.
De oprichting van de 1ste Poolse Parachutistenbrigade is een feit. Op 27 april 1942 wordt de brigade omgedoopt naar de 1ste Onafhankelijke Poolse Parachutistenbrigade om daarmee het speciale karakter aan te geven van de brigade die in Polen geheel op zichzelf moet kunnen opereren bij de bevrijding van het land.
De situatie in Polen
Zowel de Duitsers als de Russen voeren in de bezette gebieden een schrikbewind en als de Duitsers zich op 22 juni 1941 tegen de voormalige bondgenoot keren, komt heel Polen onder Duits bewind te staan – maar niet voordat de Russen in het oosten van Polen al een deel van de intelligentsia en anti-communisten afgevoerd en voor een groot deel vermoord heeft.
Het Poolse grondgebied wordt door de Nazi’s gebruikt om hun rassenleer ten uitvoer te brengen. De Pools-Joodse inwoners worden eerst samengebracht in getto's en verdwijnen vandaar in concentratie- en vernietigingskampen, die veelal ook op Pools grondgebied zijn opgezet. Bijna iedereen kent de namen: Sobibor, Majdanek, en Auschwitz.
Voor de Nazi’s zijn ook Polen een inferieur volk. Polen worden uit hun huis verjaagd om plaats te maken voor Duitsers op zoek naar ‘Lebensraum’. Het verzet wordt meedogenloos vervolgd en verzetsacties kunnen vanaf dag één rekenen op vergelding.
Ondanks deze omstandigheden slaagt men erin een compleet netwerk op te bouwen met een commandostructuur die via koeriers en radiozenders in contact blijft met de regering in ballingschap. Vanaf begin 1942 opereren ze onder de naam Armia Krajowa. Het doel van de AK is tweeledig: zich voorbereiden op de bevrijding van Polen als het moment daar is en de Duitse bezetter zo veel mogelijk schade toebrengen.
Naast de AK is er ook communistisch verzet actief onder de naam Armia Ludowa (AL), het volksleger. Zijn doelstelling is grotendeels vergelijkbaar met die van de AK met één belangrijk verschil: De AL wil, onder invloed van de Russen, een communistisch bewind vestigen in het Polen van na de oorlog.
Qua bewapening leunt de AK op materieel van het leger dat bij de capitulatie is verborgen, Duits materiaal, zelf gemaakte wapens en vanuit het westen ingevlogen wapens. Bij droppingen komen ook geheimagenten het land in, de zogeheten Cichociemni, die bij de parachutistenbrigade in Schotland waren opgeleid. Lees meer over de trainingen.
Internationale ontwikkelingen
Op de conferentie van Teheran eind 1943, de eerste bijeenkomst tussen Jozef Stalin, Franklin Roosevelt en Winston Churchill, dringt Stalin aan op de verdeling van Europa in twee invloedsferen. Polen komt onder invloed te staan van Stalin. En dat niet alleen. Stalin eist ook een verschuiving van de Poolse oostgrens naar de Curzon-linie uit de Eerste Wereldoorlog. Ter compensatie zou de westgrens verschuiven naar de Oder-Neisse-grens en zouden Oost-Pruisen en Pommeren Pools worden. Daarnaast wil Stalin de Baltische staten en Bessarabië (ruwweg het huidige Moldavië) annexeren.
Met de opmars van de Russen in het oosten, die de Duitsers steeds verder terugdringen van het Russisch grondgebied, komt ook het moment dichterbij dat ze Pools grondgebied betreden en een einde maken aan de Nazi overheersing. Zodra de Russen op Pools grondgebied actief worden, stellen ze een communistische marionettenregering in. De AK-eenheden worden gedwongen ontwapend.
Waarom de opstand?
In juli 1944 nadert het Russische leger de Poolse hoofdstad Warschau. Dit is het moment waarop de AK, en in het bijzonder de afdeling in Warschau, heeft gewacht. Nu kunnen ze in opstand komen. De doelstelling is om de hoofdstad onder eigen bestuur te brengen, een bestuur dat verantwoording aflegt aan de legitieme opvolging van de vooroorlogse regering, de regering in ballingschap in London. Het is ook voor dit doel dat de 1ste Onafhankelijke Parachutistenbrigade is opgeleid.
Aan de vooravond van de opstand, op 25 juli, doet de aanvoerder van de AK, generaal Tadeusz Komorowski, beter bekend onder de naam Bór-Komorowski, een oproep aan de regering in Londen:
“Wij zijn elk moment klaar voor de strijd om Warschau. De deelname van de Parachutistenbrigade aan deze strijd zal van enorme politieke en tactische betekenis zijn. Wees bereid om de vliegvelden rondom Warschau op ons verzoek te bombarderen. Ik meld nog het moment waarop de strijd begint.”
De regering in ballingschap dient op 27 juli bij het geallieerde opperbevel een verzoek in om de Poolse para’s bij de opstand in Warschau in te zetten. Het verzoek wordt afgewezen: de geallieerden hebben alle mankrachten, inclusief de Polen, nodig voor de strijd aan het westfront, dat met de landing in Normandië geopend werd.
Tegen deze achtergrond begint de AK op 1 augustus 1944 de opstand tegen de Duitse bezetter.
Lees het artikel over het verloop van de opstand.
Afbeeldingen bij dit artikel zijn copyright Imperial War Museum zo ook de grote foto boven het bericht (© IWM (CH 1535)). Bekijk een grotere collectie via 'In Beeld: Tweede Wereldoorlog'
0 Responses