Juristen uit Galicië leggen basis voor internationaal recht
In het boek Oost-Weststraat beschrijft de jurist Phillipe Sands over de oorsprong van 'misdaden tegen de menselijkheid' en 'genocide'. Het boek verscheen al een aantal jaar geleden maar is - helaas - actueel genoeg om alsnog een review te schrijven.
Juristen uit Galicië
Oost-Weststraat van Philippe Sands is een fascinerend en tegelijkertijd ontroerend boek dat het verhaal vertelt van het ontstaan van de (juridische) begrippen "genocide" en "misdaden tegen de menselijkheid" door de ogen van de betrokken juristen die deze begrippen hebben helpen ontwikkelen.
De auteur, zelf een mensenrechtenadvocaat, vertelt het verhaal aan de hand van het leven van vier mannen: Hersch Lauterpacht, Rafael Lemkin en zijn eigen grootvader, Leon Buchholz. Alle drie kwamen ze uit Lemberg/Lwów/Lviv* in Galicië. Van alle drie werd de familie zwaar getroffen door de Holocaust. De beide juristen Hersch Lauterpacht en Rafael Lemkin ontwikkelden respectievelijk de ideeën rond "misdaden tegen de menselijkheid" en "genocide" waarmee ze een bijdrage leverden aan de berechting van de nazikopstukken in Neurenberg. Daar stond ook de vierde man in het verhaal, de Duitse jurist Hans Frank terecht. Hij was gouverneur-generaal van het Pools Generaal-Gouvernement waaronder ook Galicië viel.
Persoonlijke speurtocht
Sands vervlecht het verhaal van de twee juristen met dat van zijn grootvader. Oost-Weststraat verwijst naar de hoofdstraat in het dorpje Żółkiew, die van oost naar west loopt en waar zijn grootvader woonde en waar Lauterpacht vandaag kwam. Door de persoonlijke speurtocht naar het verleden van zijn grootvader te vervlechten met de levenslopen van de beide Poolse juristen wordt het verhaal heel toegankelijk.
De schrijver betrekt jurist Hans Frank in het boek onder meer aan de hand van gesprekken met de zoon van Frank**. Dit zorgt voor een extra spanningsboog richting het proces van Neurenberg. Zouden de Pools-Joodse juristen erin slagen om Frank veroordeeld te krijgen voor de misdaden tegen hun familie volgens de nieuwe juridische concepten?
Overigens bestond bij Lauterpacht en Lemkin in de aanloop naar het congres uiteraard een vermoeden over het lot van hun familie. Pas rond de tijd van het congres werden deze vermoedens bevestigd. Dan wordt duidelijk dat slechts incidenteel familieleden de holocaust hebben overleefd.
Rafael Lemkin bedenkt de term genocide
Raphael Lemkin, werd geboren als Rafał Lemkin in 1900 in Bezwodne, Polen (nu Wit-Rusland) en studeerde aanvankelijk in Lwów taalkunde. Gegrepen door de moord op de Armeniërs vervolgde hij zijn carrière in de rechtspraak en ontwikkelde hij het concept van "genocide".
Lemkin publiceerde in 1944 het boek "Axis Rule in Occupied Europe" waar hij voor het eerst de term genocide gebruikte en de juridische definitie gaf. Voor de publicatie had hij gestructureerd in kaart gebracht aan de hand van publicaties van wetten, decreten en pamfletten hoe de nazi's structureel werkte aan de vernietiging van voor hen inferieure bevolkingsgroepen.
Hij was enige tijd adviseur van het team van de Amerikaanse aanklagers in Neurenberg maar zijn karakter, zo leren we uit Oost-Weststraat zorgde ervoor dat hij op afstand kwam te staan. Wel bleef hij lobbyen voor het gebruik van het concept van genocide bij het proces.
Ook na het proces zette hij zijn strijd voort voor de erkenning van genocide als een misdaad onder internationale wet en de oprichting van een internationale strafhof. Zijn inspanningen leidden tot de goedkeuring van de VN-Conventie voor de Voorkoming en Bestraffing van de Genocide in 1948.
Lemkins werk blijft van groot belang voor de bescherming van de mensenrechten. Hij overleed in 1959 in New York.
Hersch Lauterpacht beschermer van het individu
Hersch Lauterpacht werd geboren in 1897 in Żółkiew ten noordwesten van de stad Lemberg. In die tijd was de regio onderdeel van het Oostenrijk-Hongaarse keizerrijk. Lauterpacht studeerde rechten aan de Universiteit van Lemberg en maakt daar de turbulente jaren mee aan het einde van de eerste wereldoorlog toen de regio en de stad door Polen, Oekrainers en de Sovjet-Unie werd betwist.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog vluchtte Lauterpacht naar Engeland, waar hij zich verder specialiseerde in internationaal recht en werkte aan de ontwikkeling van het idee van individuele verantwoordelijkheid voor oorlogsmisdaden. Hij was een van de architecten van het concept van de "individuele oorlogsmisdadiger" en het idee van de "individuele verantwoordelijkheid" voor oorlogsmisdaden. Hij was betrokken bij het team van de Britse aanklagers in Neurenberg waar hij oog in oog kwam te staan met Hans Frank die in zijn optiek dus individuele verantwoordelijkheid droeg voor de door van zijn familie.
In 1946 werd Lauterpacht benoemd tot hoogleraar internationaal recht aan de Universiteit van Cambridge, waar hij een invloedrijke rol speelde in de ontwikkeling van het Internationaal Gerechtshof. Zijn werk "The Function of Law in the International Community" (1933) is nog steeds een klassieker in de studie van internationaal recht. Lauterpacht overleed in 1960.
Galicische Wetten
De Nederlandse vertaling - door George Pape - van het boek verscheen oorspronkelijk onder de titel Galicische wetten. Dit verwijst naar de regio die centraal staat in het verhaal. Als beide juristen worden geboren is er geen Poolse staat. Lauterpacht is onderdaan van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Lemkin woont in door Rusland bezet gebied.
Aan het einde van de eerste wereldoorlog wordt het gebied rond Lemberg en de huidige grensregio van Polen en de Oekraïne hevig betwist door de jonge Poolse staat, Oekraïense nationalisten en de Sovjet-Russen. Uiteindelijk wordt in Versailles het gebied toegekend aan Polen en alle inwoners, inclusief de juristen en de grootvader van Sands worden daarmee Pools onderdaan.
De internationale gemeenschap legt Polen wel regels op ten aanzien van de bescherming van minderheden. Dit was uniek. Tot dan toe waren landen binnen hun eigen landsgrenzen autonoom in de omgang met burgers. Het is deze autonomie die Lauterpacht juridisch wil aanpakken met internationale kaders om te voorkomen dat overheden en overheidsfunctionarissen straffeloos misdaden kunnen begaan tegen hun eigen bevolking.
De hevige onderlinge strijd van bevolkingsgroepen in de tot dan toe multi-etnische regio hebben mogelijk invloed op de houding van Lauterpacht ten aanzien van het begrip genocide omdat deze bevolkingsgroepen verdeeld in slachtoffers en daders. Dit zet groepen tegenover elkaar waar hij dus liever kijkt naar individuele verantwoordelijkheden.
Ook in de Tweede wereldoorlog speelt de regio een belangrijke rol. Het is de thuisbasis van Hans Frank en zijn naziterreur. De Joodse bevolking in de regio wordt onbarmhartig vervolgd en uitgemoord. Op het grondgebied bevindingen zich de meest beruchte concentratie- en vernietigingskampen van de nazi's. Na de oorlog wordt de Poolse oostgrens opnieuw getrokken en volgt nog een bloedige strijd en een volksverhuizing van bevolkingsgroepen aan weerzijden van de grens. Dit eindigt meteen nagenoeg homogene Poolse bevolking ten westen van de grens en een nagenoeg homogene Oekraïense bevolking ten oosten van de grens. Een regio waaruit de Joodse bevolking bijna geheel is verdwenen.
tekst loopt door onder foto
Internationaal recht
Reeds bij de ontwikkeling van de concepten, zo schets de schrijver, waren betrokken juristen en landen zich bewust van de mogelijke implicaties. Zo is het idee van de in Groot-Brittannië werkende Lauterpacht over misdaden tegen de menselijkheid in zekere zin bedreigend voor de Britten en hun gedrag in de kolonies***. Lemkins concept kan voor de VS, waar hij werkzaam is, implicaties hebben ten aanzien van hun gedrag tegenover de oorspronkelijke bewoners van het continent.
De beide juristen hebben tot op de dag van vandaag invloed. Uiteraard door dat hun concepten een plaats vonden in de stukken en het denken en handelen van de Verenigde Naties. Het internationale strafhof in Den Haag, waar Sands betrokken was bij de oprichting en zelf nog regelmatig pleit, is een erfenis van beide juristen. Sands somt in zijn boek een aantal internationale rechtszaken op van het strafhof waarin de concepten een rol spelen.
Helaas woedt nu in de Oekraïne een oorlog. Daarbij komen ook raketten neer in Lviv en de regio Galicië. De kans is groot dat in de toekomst dit kan leiden tot processen waarin de door Lauterpacht en Lemkin ontwikkelde concepten een rol gaan spelen.
Goed vervlochten drama
Sands slaagt erin om met zijn aanpak de ontwikkeling van de juridische concepten toegankelijk te maken voor meer dan alleen juristen. Het boek is een geraffineerde vervlechting van familiedrama, historisch drama en rechtbankdrama.
Ook al weten we de uitkomst van het proces, het is in zeker zin spannend vanuit de betrokkenheid die Sands creëert bij Lauterpacht en Lemkin. Slagen ze er in hun concepten een rol te laten spelen in Neurenberg? Daarmee is het boek een aantrekkelijk must-read voor mensen die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van de regio of hen die geïnteresseerd zijn in internationaal recht.
De persoonlijke speurtocht van de schrijver naar de geschiedenis van zijn eigen familie, getriggerd door een studente uit Lviv brengt een extra dimensie in het verhaal waardoor de lijvigheid van het boek (500 pagina's) geen rol speelt. Het slot van het boek brengt de schrijver terug van het internationale podium naar Żółkiew (nu Zjovkva in de Oekraïne). Een slot waarbij je als lezer in stilte achterblijft.
Voetnoten
*) De schrijver gebruikt voor de namen van steden en dorpen de op dat moment in de tijd gebruikte naam. Vandaar dat het huidige Lviv in het boek ook aangeduid wordt met de naam Lemberg en Lwów.
**) De schrijver betrekt in het verhaal behalve de zoon van Hans Frank ook de zoon van Otto Wächter. Deze jurist werkte onder Frank in Galicië als gouverneur. Opmerkelijk zijn de verschillen tussen beide zonen en hun omgang met het beladen verleden van hun vader. Hierover is een documentaire gemaakt: My Nazi Legacy (te vinden op Youtube). Op Youtube zijn ook meerdere presentaties en interviews te vinden waarin Sands spreekt over de oorsprong van de juridische concepten genocide en misdaden tegen de menselijkheid.
***) Als jurist is Sands betrokken bij een zaak tegen Groot-Brittannië. De zaak gaat over misdaden tegen de menselijkheid die Groot-Brittannië (nog na de Tweede Wereldoorlog en Neurenberg) begin in de Indische Oceaan. Dit beschrijft hij in het boek De laatste kolonie.
Foto Lemkin: Door Onbekend - still image from the File:The Genocide Word by Raphael Lemkin.ogv, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=42825496
Foto Lauterpacht: http://images.law.cam.ac.uk/gallery_viewer.php?gallery=b1a27a4b124fb4f67a6d47cce462c132&image=8b8388180314a337c9aa3c5aa8e2f37a&process=control&slideshow=info, Fair use, https://en.wikipedia.org/w/index.php?curid=20528492
Foto Neurenberg Door Ray D'Addario Zie Commons:Licensing voor meer informatie., Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1372691
