Grzegorz Przemyk - Een dodelijk lesje
Op 14 mei 1983 overleed, drie dagen voor zijn 20ste verjaardag, Grzegorz Przemyk. Twee dagen eerder was hij door leden van de militie in elkaar geslagen. De reden voor deze mishandeling blijft ook na herhaalde onderzoeken onbekend. Mogelijk hing het samen met de anti regeringsactiviteiten van zijn moeder, dichteres Barbara Sadowska.
Een gewone jongen
Op 12 mei ging Grzegorz met een paar vrienden de stad in om wat te drinken. Foto's tonen een tiener, zijn haar wat lang, spelende op een gitaar. Op een vaak gebruikte portret foto kijkt hij uitdagend naar de camera met een losse lok haar voor zijn ogen.
Op de foto bij zijn overlijdensbericht heeft hij kort haar en heeft hij, door de lichtval, een wat donkere oogopslag. Dit hoeft niets te zeggen over wie hij was. Zijn vrienden typeerden hem als 'een van ons' ook al was hij misschien wat afwijkend door dat hij gedichten schreef. Gedichten die later zijn gebundeld samen met die van zijn moeder. Gedichten waarvan de (Poolse) paus Johannes Paulus II zou zeggen dat ze zo volwassen waren voor iemand van zijn leeftijd (bron artikel Radio Polska).
De mishandeling
Toen de jongens naar buiten kwamen uit een wijnbar in de oude stad werden ze aangehouden door de militie (Milicja Obywatelska - MO). Het onbezorgde uitje om de afronding van een examen te vieren krijgt een gruwelijke wending. Samen met een vriend wordt hij opgepakt waarbij hij wordt geslagen. Twee andere vrienden ontkomen. Een waarschuwt Grzegorz moeder, de ander hoort buiten bij het politiebureau hoe Grzegorz wordt geslagen. Een vriend Cezary Filozof blijft bij Grzegorz en is getuige van de mishandeling. De twee militieleden die hen aanhielden mishandelen Grzegorz met stompen in de maagstreek totdat hij bewustloos raakt.
Situatie verslechterd
Met de ambulance wordt Grzegorz naar het ziekenhuis gebracht waar zijn moeder hem ophaalt. Als Grzegorz zich de volgende dag slechter voelt gaat hij opnieuw naar het ziekenhuis. Daar wordt een beschadiging van de lever vastgesteld waaraan hij moet worden geopereerd. Om een uur 's nacht, op 14 mei, overlijd Grzegorz, 19 jaar oud. Zowel het ambulancepersoneel als betrokken ziekenhuispersoneel heeft duidelijk in de gaten dat zijn dood het gevolg is van de mishandeling.
"Lesje leren"
Volgens de overheid ging het om dronken mannen en was de ambulance nodig voor een drugsverslaafde.
Mieczysław Rakowski, destijds vice-premier in het kabinet van generaal Jaruzelski tekent op: "Mevrouw Sadowska behoort tot de oppositie, vóór 1 mei werden zij en haar zoon 48 uur lang vastgehouden, en men kan ervan uitgaan dat zij hun oog op de jongen hadden laten vallen en besloten hadden hem een lesje te leren". (bron IPN)
Het volksprotest bij de begrafenis
Onderstaande video van IPN toont een collage van foto's van de begrafenis van Grzegorz Przemyk. De bijzetting bracht tienduizenden mensen op de been (60.000 wordt beweert) die in een stille mars de kist volgden van de kerk naar de begraafplaats. Het was een van de eerste massale opkomsten, en daarmee protest tegen het communistische regime, sinds het uitroepen van de staat van beleg in december 1981.
Een van de voorgaande priesters was Jerzy Popiełuszko. Hij werd in 1984 door de geheime dienst, de SB, vermoord.
De cover-up
Volgend op de dood doen de militie en de geheime dienst verwoede pogingen om de zaak onder het tapijt te vegen. Als dit niet lukt komt het tot een rechtszaak waarin de betrokken agenten worden vrij gesproken en de twee ambulancebroeders worden veroordeeld voor nalatigheid. Hun bekentenis is afgedwongen en hoewel ze na enige tijd amnesty krijgen zijn ze wel hun baan kwijt.
Na de val van het communisme volgt een proces om de agenten en hun leidinggevende alsnog veroordeeld te krijgen. Geen van hen wordt daadwerkelijk veroordeeld wegens verjaring of, in het geval van de leidinggevende, wegens gezondheidsredenen.
Eerbetoon
In 1984 schreef de gospelzanger Steve Taylor het nummer Over my dead body met daarin een verwijzing naar de door van Grzegorz.
I was a victim of December 1981
I took a final beating from the blunt end of a Russian gun
you made a memory--the memory will multiply
you may kill the body but the spirit--it will never die
....
I was a victim of December 1981
I took a final beating from the blunt end of a Russian gun
you made a memory--the memory will multiply
you may kill the body but the spirit--it will never die
In 2008 werd Grzegorz postuum ridder in de Orde Polonia Restituta (in het Poolse Order Odrodzenia Polski, Polonia Restituta).
De Nederlandse media
De moord haalde ook de Nederlandse media zoals blijkt als we in het krantenarchief van de KB duiken.
Op 19 mei berichtte bijvoorbeeld NRC over een protestbrief gericht aan de vice-premier Rakowski:
Op 20 mei deed de Telegraaf verslag van de massale opkomst bij de begrafenis.
Film Żeby nie było śladów | Leave no traces
In 2021 maakte regisseur Jan P. Matuszyński de film Żeby nie było śladów | Leave no traces. Het was de Poolse inzending voor de Oscar. De film volgt de vriend van Grzegorz, Jurek (een fictieve personage gebaseerd op Czezary), die getuige was van de mishandeling en de strijd aangaat voor gerechtigheid.
Afbeelding van overlijdensbericht en portret via Wikimedia Commons
