Framing van Katyń

In Polen worden de lichamen van de in 2010 bij een vliegramp omgekomen Poolse president en zijn vrouw opnieuw onderzocht. Dit is bijzonder genoeg voor een kort item in het NOS-journaal op 15 november. De president kwam om tijdens een vlucht naar een herdenking van de Poolse slachtoffers die in 1942 door de Sovjets in Katyń zijn vermoord.

Hoewel de feiten over Katyń al jaren internationaal erkend worden – na een grondig onderzoek zowel door de Poolse als de Russische wetenschappers − kiest het NOS-journaal woorden die suggereren dat de Russische schuld aan de massamoord slechts een aanname is van de huidige Poolse regering.

In dit artikel schetsen we eerst de historische context van Katyń, duiden we vervolgens waarom de lichamen van de vliegramp opnieuw worden onderzocht en tot slot komen we nog terug op de framing die de NOS hanteerde.

Wat is ‘het bloedbad van Katyn’?

In 1939 begon de Tweede Wereldoorlog met de inval van nazi-Duitsland in Polen. Op 17 september volgde een inval door de Sovjet Russen vanuit het oosten waarmee invulling werd gegeven aan de afspraken in het Molotov-Ribbentroppact. De Russen begonnen met het wegvoeren van intelligentsia en namen, en dat is tijdens een oorlog op zich natuurlijk gebruikelijk, militairen gevangen. De gewone soldaat, in de ogen van de Russen slachtoffer van de elite, werd vrijgelaten. De officieren werden afgevoerd en, naar later blijkt, werden er ruim 20.000 in april 1940 vermoord door de NKVD, de Russische geheime dienst.

Nadat nazi-Duitsland in 1941 Rusland heeft aangevallen, stuitten de Duitsers in 1943 in de buurt van Katyń op massagraven met de stoffelijke overschotten van deze Poolse officieren. Gelijk daarna begon een propagandaoorlog waarbij de Duisters en de Russen elkaar over en weer beschuldigden van deze oorlogsmisdaad. Echter al vrij snel kwam een Rode Kruismissie tot de slotsom dat de Russen schuldig waren al is dit in de Tweede Wereldoorlog een lastige boodschap. De Russen maakten op dat moment immers deel uit van de Geallieerden in de strijd tegen nazi-Duitsland.

In de jaren die volgden kwam vast te staan dat deze misdaad inderdaad was gepleegd door de Sovjets al bleven die het tot 1992 ontkennen. Pas op dat moment gaf de toenmalige Russische president Boris Jeltsin toe dat de NKVD verantwoordelijk was voor de massamoord. Zes jaar geleden, in november 2010 keurde de Russische parlement (doema) een verklaring goed waarin erkend wordt dat Stalin en andere Sovjetleiders persoonlijk het bloedbad bevolen hebben.

Katyń weggewist uit de Europese herinnering

In communistisch Polen en in heel het Sovjetblok was het onderwerp Katyń een groot taboe. Sovjet autoriteiten bleven de schuld van de misdaad aan de nazi’s toeschrijven. Al tijdens de oorlog hebben zij een eigen commissie ingesteld die concludeerde dat de misdaad bij Katyń door de Duitsers in 1941 was gepleegd. Deze conclusie stond haaks op de bevindingen van de Rode Kruismissie die in haar medische rapporten vaststelde dat Polen in 1940 waren doodgeschoten.

Polen die in de ballingschap woonden en degenen die deel uitmaakten van de Poolse regering in de ballingschap gevestigd in London, ijverden na de bevrijding voor de opheldering van de Katyń-kwestie. Zij verzamelden tevens het bewijsmateriaal van diverse onderzoekscommissies waaruit bleek dat de misdaad door de NKVD was gepleegd. In 1948 werd het eerste rapport over Katyń in London gepubliceerd, Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów.

Ook in de VS kwam in 1952 een rapport van de commissie Madden uit waarin gesteld werd de misdaad op het conto van de Sovjet-Unie komt. Noch Amerikanen, noch de Britten hadden gedurende de Koude oorlog belang bij om Sovjet leugens te ontkrachten. Dit werd bevestigd door de Amerikaanse archiefstukken die in 2012 openbaar zijn gemaakt. Daarin bleek de medeplichtigheid van de westerse geallieerden, de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt voorop, om de ware toedracht van het bloedbad van Katyń (1940) te verhullen.

De zogenaamde Vrije Polen, dat wil zeggen Polen die in de ballingschap leefden tijdens de Koude Oorlog, deden alles om de waarheid over de toedracht en manipulatie van de Sovjet-Unie te onthullen.

Ook voor de in Nederland wonende Poolse oudstrijders was Katyń een bijzonder belangrijk onderwerp. Via eigen publicaties en door het organiseren van bijeenkomsten en herdenkingen deden ook zij hun best om de Sovjet propaganda en het zwijgen over Katyń in het Westen te doorbreken. Dat waren vaak tevergeefse pogingen, want de westerse opinie na de Tweede Wereldoorlog was geneigd om alle misdaden aan nazi-Duitsland toe te schrijven en zag het Sovjetleger vooral als een leger van de bevrijders.

Een van de eerste westerse historici die de kwestie Katyń heeft onderzocht was Henri de Montfort. Zijn boek Le Massacre de Katyń: crime russe ou crime allemand? gepubliceerd in 1966 gaf, ondanks de vraagteken in de titel een duidelijk antwoord: de NKVD was verantwoordelijk voor het doodschieten van de duizenden Polen in de bossen van Katyń.

Het onderzoek naar Katyń kon pas in de jaren 90 in alle vrijheid worden uitgevoerd. Ook het openen van de Sovjet archieven heeft dat mogelijk gemaakt. Na de val van het communisme was Katyń dan ook een van de eerste ´witte vlekken´ die in de Poolse geschiedschrijving werd ingevuld.

In 2007 verscheen een door Andrzej Wajda geregisseerde film met de eenvoudige titel ´Katyń´.

 

Voor meer aanvullende informatie over Katyń kan u bijvoorbeeld kijken op Wikipedia.

2010: De vliegramp bij Smolensk

In 2010 heeft Polen een liberale regering onder aanvoering van premier Tusk, de huidige voorzitter van de Europese Raad. Zijn politieke rivaal, de conservatieve Lech Kaczyński, is op dat moment president. Het is in 2010 70 jaar geleden dat de Poolse officieren worden omgebracht. De jaarlijkse herdenking krijgt daarmee meer aandacht en ook een politiek karakter. Door de tegenstelling tussen aan de ene kant de premier en aan de andere kant de president worden er twee herdenkingen georganiseerd.

Op 7 april wordt de officiële herdenking gehouden in aanwezigheid van, Wladimir Putin (toen premier van Rusland) die daarbij premier Tusk uitnodigt. Op zich bijzonder omdat de relatie tussen Rusland en Polen nooit gemakkelijk is geweest. Voor de conservatieve president en zijn partij ‘Recht en Rechtvaardigheid’ een ideale mogelijkheid om premier Tusk als vriend van Putin neer te zetten.

De president gaat later, op 10 april, zelf met het regeringsvliegtuig naar Rusland om de herdenking ter plaatse te houden. Hij wordt vergezeld door en groot aantal hooggeplaatste functionarissen, militairen en bisschoppen. Tijdens de landing van het vliegtuig in Smolensk is het weer – vooral het zicht − zeer slecht en crasht het vliegtuig waarbij alle inzittenden inclusief de president en zijn vrouw omkomen. De lichamen van het presidentieel paar worden bijgezet in de koninklijke crypte in de kathedraal op Wawel in Krakau.

Het nieuwe onderzoek

Uit het onderzoek naar de crash blijkt dat het slechte weer met dichte mist en het handelen van de piloten oorzaak is van de crash. Belangrijk in dit kader is te benoemen dat het gedrag van de president tijdens eerdere vluchten met het regeringstoestel invloed kan hebben gehad. De piloot die nog op 7 april naar Smolensk had gevlogen, met de premier maar zonder president, heeft in 2008 om veiligheidsredenen een opdracht van de president genegeerd voor een koerswijziging, werd daarvoor vervolgd en weliswaar vrijgesproken maar wel van de vlucht van 10 april afgehaald. Mogelijk heeft dit de druk op de piloot tijdens de vlucht met de president naar Smolensk vergroot om de landing door te zetten.

Tegen deze achtergrond is binnen de aanhang van Recht en Rechtvaardigheid de officiële lezing van de crash altijd betwist. Binnen de gelederen van deze partij wordt sterk geloofd in een complot: de vliegtuigcrash bij Smolensk zou geen ongeluk zijn maar een aanslag door de Russen. Nu Recht en Rechtvaardigheid aan de macht is, heeft Jarosław Kaczyński − éminence grise van de Poolse regering − aangestuurd op een nieuw onderzoek. Om die reden worden de lichamen van de vliegramp, onder wie zijn tweelingbroer, Lech en diens vrouw uit hun graf gehaald voor nieuw pathologisch onderzoek. Hierover berichte het NOS-journaal op 15 november.

De framing van de NOS

De berichtgeving van de NOS is online nog terug te zien. Het item start op 5:14 minuten in de uitzending. De nieuwslezer gebruikt hierbij de volgende tekst:

“Lech Kaczynski was op weg naar de herdenkingen in Katyń, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog Poolse officieren zijn vermoord, volgens de Polen door de Russen en volgens de Russen door de nazi's”

Het probleem in deze tekst is dat er geen twijfel meer is over wie de daders zijn met betrekking tot de moord op de Poolse militairen in 1940. Dat wordt hier wel gesuggereerd. Dit wordt nog versterkt door de voorgaande tekst over de ‘complotvermoedens’ van Jarosław Kaczyński met betrekking tot de oorzaak van de crash.

Deze framing leidde tot een kleine discussie op Facebook en Twitter. De NOS correspondent Jeroen Wollaars reageerde daarbij als volgt:

@IG_AMS er is denk ik teveel geprobeerd het conflict over Katyn “neutraal” uit te leggen. Dat kan natuurlijk niet (zo).

— Jeroen Wollaars (@wol) November 16, 2016

Ook in deze reactie van de journalist Jeroen Wollaars lijkt sprake van een 'frame', namelijk 'conflict over Katyń'. Er is onder gevestigde historici geen onenigheid over de daders van bloedbad van Katyń in 1940 en er is dus ook geen noodzaak is dit “neutraal” uit te leggen. Dit in tegenstelling tot de nieuwe discussie in Polen over de oorzaak van de ramp bij Smolensk. Het kan natuurlijk zijn dat hij deze bedoelt.

Rectificatie NOS

Op de site van de NOS verscheen op 22 november het volgende bericht:

Massamoord Katyn

DI 22 NOVEMBER, 11:45

In het NOS Journaal van 13.00 uur van 15 november 2016 hebben we in een onderwerp over de vliegtuigcrash bij Smolensk vermeld, dat niet vaststaat wie verantwoordelijk is voor de massamoord in Katyn in Polen in 1940. De Russische Federatie heeft echter al in 1990 erkend dat niet Nazi`s, maar Russen de massamoord hebben gepleegd.

Voor meer voorbeelden van ‘foute’ framing in de media lees onze artikelen met de tag ‘Framing’.

De film Katyń is ook verkrijgbaar in Nederland, bijvoorbeeld via bol.com.

Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Dr. Iwona Gusc, voormalig onderzoekster bij het NIOD.