24 september 1944 - Valburg conferentie en Oosterbeek

Op de 24ste staat wat is gaan heten ‘De Valburg Conferentie’ centraal in de geschiedenis van de brigade maar er gebeurde die dag meer.

Aflossen van de Britten in Oosterbeek

De Poolse troepen die ’s nachts de rivier zijn overgestoken worden aan de westkant van de perimeter ingezet om daar in de bossen stellingen over te nemen van de Britten. Daarbij delen ze meegenomen voedselvoorraden met de Britten die echter geen zin hebben in koude pudding omdat een vuurtje maken te gevaarlijk is.

Later die ochtend verplaatsen de Polen zich naar het oosten om vervolgens binnen de perimeter af te buigen naar het noorden om daar bij ‘the crossroads’ Britten af te lossen, de kruising van de Utrechtseweg, een paar honderd meter ten oosten van Hartenstein, met de Stationsweg en Pietersbergseweg.

Schilderij van crossroads op 22 september, links Vreewijk, rechts Schoonoord

Op beide oosthoeken van deze kruising hebben de Britten een noodhospitaal in Villa Vreewijk en Hotel Schoonoord. De huizen aan de oostkant van de Stationsweg zijn in Britse handen. Bij deze huizen gaan de Polen de Britten aflossen. Het zijn Britten van dezelfde compagnie die op 19 september de zweefvliegtuigen opvingen.

Bij de aflossing ontstaat wat verwarring waarbij over en weer geschoten worden. De aanvoerder van de Polen, kapitein Gazurek, sneuvelt. Of het in deze schermutseling is, of door een Duitse scherpschutter, is niet duidelijk. Bij de Britse compagnie zitten, van oorsprong, Duitse Joden. Zo gebeurt het dat de Britten en Polen onderling in het Duits communiceren.

´s Middags wordt een staakt het vuren ingelast om gewonden uit de noodhospitalen te evacueren naar het ziekenhuis in Arnhem. De Polen hebben vanuit het eigen land de ervaring dat de Duitsers de rode kruisvlag misbruiken en schieten dus op de eerste de beste Duitsers die ze zien. Pas na tussenkomst van de Britten houden ook de Polen zich aan het staakt-het-vuren.

De Valburg Conferentie

Op zondag 24 september gaat Sosabowski met zijn adjutant Dyrda en zijn Britse verbindingsofficier Stevens naar Valburg waar zich het hoofdkwartier van deBritse 43e Divisie bevindt, voor een overleg.

De vaste chauffeur van Sosabowski, sergeant Juhas, wordt beschouwd als een dolle chauffeur. Maar dit keer komt het goed van pas. Op volle snelheid rijden ze over de smalle wegen waaardoor ze de kogels van een Duitse patrouille kunnen ontwijken. Dyrda herinnert zich: “Wij konden de greephandvatten niet loslaten om terug te schieten. Loslaten zou betekenen dat we uit de jeep zouden worden geslingerd.”

Sosabowski in gevechtstenue (tekening Studio Vaessen)

De ontvangst in Valburg is zeer afstandelijk, Dyrda mag van generaal Horrocks zelfs eerst niet met Sosabowski mee als tolk. Pas na interventie van Browning wordt hij toegelaten in de tent waar het overleg plaatsvindt. De setting heeft volgens Dyrda meer van een krijgsraad dan een vergadering van Britse officieren. Browning, Horrocks en Thomas, allemaal in net gestreken uniformen, nemen plaats aan één kant van een lange tafel tegenover vermoeide Sosabowski in zijn battledress. Voor Dyrda is er geen stoel, hij moet blijven staan.

Horrocks opent de vergadering met de mededeling dat er nog dezelfde avond twee eenheden de rivier oversteken onder het commando van generaal-majoor Thomas. Thomas licht verder toe dat de brigade wordt verdeeld: het 1ste Poolse Parachutistenbataljon dat bij Grave is geland volgt tijdens de eerste overstek bij het Drielse Veer het 4de Bataljon van The Dorsetshire Regiment, de ‘Dorsets’.

De rest van de Poolse brigade moet rond 22:00 uur gaan oversteken op de plek waar andere Poolse eenheden de Rijn voorheen in de nacht waren overgestoken. Samen moeten ze een sterk bruggenhoofd gaan vormen op de noordoever.

De algehele overstek vindt plaats onder de leiding van brigadegeneraal Walton die – zoals Sosabowski en Dyrda gelijk inzien – lager in rang is en minder dienstjaren heeft dan Sosabowski. Dit betekent een schending van militaire hiërarchie. Dyrda: “Op dat moment begreep ik deze vreemde conferentie. Het was geen operationele bespreking maar zuiver een formaliteit. Slechts bedoeld om Sosabowski te provoceren en te zorgen dat Sosabowski zou weigeren. De Britten wisten dat Sosabowski niet lichtzinnig met de levens van zijn mannen omsprong. Bij een enkele weigering van Sosabowski zou de conferentie direct kunnen worden beëindigd. Het complete falen van het Britse 30ste Legerkorps zou dan eenvoudig de Polen in de schoenen worden geschoven.”

Sosabowski reageert met een vurig betoog. Hij bekritiseert het plan, de operatie is volgens hem nutteloos en betekent onnodige opoffering van mensenlevens. Een bataljon is te weinig om de moeilijke situatie van de Britten te kunnen veranderen. Hij oppert voor een overstek van een hele divisie op een ander plek, meer naar het westen, waar volgens Poolse en Nederlandse informatie geen sterke Duitse eenheden zich bevinden. De overgestoken troepen kunnen dan verzamelen voordat ze de Duitsers, ten westen van de perimeter, in de rug aanvallen.

De Britten gaan op het betoog van Sosabowski niet in en beëindigen de conferentie. De instructies voor de Poolse brigade deelt Thomas niet aan Sosabowski mee maar aan zijn verbindingsofficier Stevens.

Aansluitend gaan Browning en Sosabowski lunchen in de officiersmess in Nijmegen. Daar hoort Sosabowski dat er onvoldoende boten beschikbaar zijn voor de oversteek waarop hij zich kritisch uitlaat over de voorbereiding van Market Garden omdat er niet meer boten meegenomen zijn.

De avond in Oosterbeek

In Oosterbeek worden die dag stuk voor stuk de antitankkanonnen uitgeschakeld die de smalle perimeter verdedigen bij de Benedendorpseweg, de laatste bebouwing voor de uiterwaarden van de Rijn.

Duitse tank (door Studio Vaessen)

Op de Stationsweg krijgen de Polen in de villa Quatre Bras op de hoek van de Utrechtseweg een ultimatum voorgelegd omdat volgens de Duitsers van daaruit het noodhospitaal wordt bestookt: Positie opgeven of we vallen aan met tanks. De Polen nemen contact op met de Poolse kapitein Zwolański bij het hoofdkwartier die het ultimatum verwerpt.

De daarop volgende tankaanval slaan ze af met behulp van Gammon Bombs, een soort van handgranaten. De Polen benaderen de tanks, in het donker, en kunnen dichtbij komen doordat er bij de Duitsers verwarring ontstaat als ze in het Duits, of iets wat daar op lijkt, worden aangesproken. Daardoor slagen de Polen erin van dichtbij, met het gebruik van deze ‘Gammon Bombs’ de Duitsers af te schrikken die zich vervolgens terug trekken. Later op die avond volgt opnieuw activiteit van tanks die de posities een half uur onder vuur nemen.

Eindelijk in Driel

De op de 23ste in Grave gedropte para’s kunnen pas ’s avonds uit Malden vertrekken. Op vrachtwagens worden deze ruim 500 para’s naar Driel gereden waar ze tegen elf uur aankomen. Hun orders: Vannacht de Rijn oversteken!

Het deel van de troepen die als Seaborne tail al eerder naar het continent is vertrokken komt de 24ste aan in Driel. Het betreft de ambulances die gelijk gebruikt worden om een zeventigtal gewonden te evacueren naar Nijmegen.

De oversteek van de Dorsets

De aanvoer van aanvalsboten die de Dorsets moeten gebruiken verloopt stroef. Vrachtwagens nemen de verkeerde afslag of lopen vast in de zachte grond. Als uiteindelijk boten bij de Polen aankomen worden ze doorgestuurd naar de Dorsets. De oversteek van de Polen is voorlopig afgelast.

Pas tegen twee uur ‘s nachts kunnen de Dorsets beginnen met hun oversteek. Zodra ze in het zicht van de Duitsers komen, worden ze vanaf de hogere noordoever van de Rijn onder vuur genomen. Boten worden stuk geschoten of drijven af naar Duits gebied. De drie amfibievoertuigen die bij deze oversteek worden gebruikt, halen weliswaar de overkant, maar lopen daar vast en worden uiteindelijk kapotgeschoten. Slechts een handvol Britten haalt de noordoever. Om half vijf wordt deze laatste oversteek stopgezet.

De para's in de perimeter op de noordoever staan er nog steeds alleen voor...

De perimeter in Oosterbeek (kaart via NIMH | Louis Kaulartz / Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Den Haag)

Dit bericht is opgenomen in ons Dossier Driel44