13 december 1981 Staat van beleg in Polen, voedseltransporten 'Pak van je hart' gaan door
13 december 1981 kende twee bijzondere gebeurtenissen. In Polen werd de Staat van Beleg afgekondigd en vanuit Nederland vertrok diezelfde dag een konvooi met 130 vrachtwagen met hulppakketten naar Polen. In dit artikel schetsen we de aanleiding van beide gebeurtenissen die terug te voeren zijn op dezelfde oorzaak: Lege schappen in de Poolse winkels.
De situatie in Polen
Na de Tweede Wereldoorlog kwam Polen in de invloedsfeer van de Sovjet Unie. In plaats van de bevochten vrijheid kwam een communistisch regime aan de macht. Polen zat stevig verankerd in het Oostblok. Tekenend is dat de tegenhanger van de NAVO werd opgericht in Warschau en daarmee ook de naam Warschaupact kreeg. Een erfenis is verder dat in het taalgebruik Polen vaak nog in ‘Oost-Europa’ wordt geplaatst terwijl het geografisch midden in Europa ligt.
Van tijd tot tijd kwam de onvrede over de communistische regering in de openbaarheid en ging de Poolse bevolking de straat op. Dit leidde regelmatig tot harde confrontaties met de communistische machthebbers. Vaak was onvrede over de economische situatie de aanleiding.
1956 Poznań
Een van de eerste grote opstanden was in juni 1956 in Poznań (Poznański Czerwiec). Een menigte van ongeveer 100.000 mensen verzamelde zich in het centrum van de stad in de buurt van het plaatselijke ministerie van Openbare Veiligheid. Tegenover hen tanks en militairen die, onder bevel van de Pools-Sovjet generaal Stanislav Poplavsky, het vuur openden om de protesten de kop in te drukken. De schatting over het aantal doden lopen uiteen van 57 tot over de honderd. Ook waren er honderden gewonden. Op de Poznań juni volgde een Poolse oktober of Poolse dooi. Toen kwam Władysław Gomułka aan de macht die afstand nam van de harde Sovjet lijn.
1970
Een ander protest was in december 1970 in reactie op een aankondiging van een verhoging van de voedselprijzen. Ook hier werd geschoten op demonstranten waarbij doden (44) en gewonden vielen (meer dan 1000). De staking duurde 8 dagen en kostte de machthebbers de inzet van bijvoorbeeld 27.000 militairen, 9.000 Milicja leden, meer dan 2000 vliegbewegingen en 40 schepen om de geest weer in de fles te krijgen.
Deze episode staat centraal in de documentaire 1970 van Tomasz Wolski.
(Bron wikimedia commons)
1980: Vakbond wordt opgericht
In 1980 volgen opnieuw grootschalige protesten, net als in 1970, rond de scheepswerven in het noorden. In onze artikel De val van het communisme begon op 31 augustus 1980 is te lezen hoe deze protesten resulteerde in de oprichting van het vakverbond Solidarność.
Als eind 1981 de spanningen weer oplopen besluit het leger in te grijpen. De Militaire Raad voor Nationale Redding (Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON)) werd gevormd in de nacht van 12 op 13 december. Aan het hoofd de nieuwe eerste secretaris van de Poolse Verenigde Arbeiderspartij, generaal Wojciech Jaruzelski. Hij is vastbesloten een einde te maken aan de demonstraties. Hij verschijnt op TV en kondigt de staat van beleg af (Stan wojenny).
De toespraak van Jaruzelski met engelse ondertitels±
Deze foto vanuit het nationale archief in Polen laat het Jaruzelski zien in de (op het oog geimproviseerde) studio.
Op 13 december rollen militaire voertuigen door de straten van Polen en maakt Chris Niedenthal zijn iconische foto van een pantserwagen voor bioscoop Moskwa met de filmtitel Czas Apokalipsy (Apocalipse Now) op de gevel.
Lang beweerde Jaruzelski dat hij met het uitroepen van de Staat van Beleg ingrijpen door de Sovjets heeft voorkomen. In 2009 kwamen stukken naar buiten waaruit bleek dat hij zelf juist om hun hulp heeft gevraagd:
“Stakingen zijn voor ons de beste variant. Dan blijven de arbeiders op hun plaats. Maar als zij uit de fabrieken komen en zich over het hele land gaan verspreiden, dan moeten jullie ons komen helpen. Want dan redden wij het niet alleen''
De staat van beleg betekende dat het volk naast lege winkels nu ook nog geconfronteerd werd met verregaande repressie. Denk aan arrestaties en gevangenzetten zonder aanklacht, censuur van de post, telefoonlijnen met het buitenland afgesneden en grenzen worden gesloten. Soms volgt zelfs moord op de tegenstanders waarvan die op Popiełuszko in 1984 de meest bekende is. Na een mislukte aanslag werd hij door de geheime dienst ontvoert en vermoord. Dit illustreert dat ook na het opheffen van de staat van beleg in juni 1983 veel van deze onderdrukking gewoon doorging.
Berichten in Nederland over de Staat van beleg
Op 14 december besteedt het Nieuwsblad van het Noorden een hele pagina aan de situatie in Polen. Ze spreken met toenmalig vakbondsleider Wim Kok die net teruggekeerd was van een reis naar Polen.
„Er was een diepgaande discussie, waar ik overigens de afloop niet meer van heb meegemaakt, maar een crisissfeer was er per se niet", zegt Wim Kok in het artikel. En over de situatie in het land: „We hebben het uitvoerig gehad over de manier waarop de voedsel- en vooral de medicijnenhulp zou worden geconcretiseerd. Volgens Solidariteit was de voedselsituatie niet zo catastrofaal, al zou die nog wel rampzalig kunnen worden. Vooral in de medicijnvoorraden zaten enorme lacunes".
Onder de kop ‘Polen al 15 maanden in teken van confrontatie’ schetst de krant de achtergronden van de ontstane situatie.
Een spel tussen kat en muis, waarbij nu eens de communistische partij de kat was, dan weer Solidariteit. Gistermorgen vroeg haalde de regering met het uitroepen van de noodtoestand onverwachts hard uit naar de Solidariteit vakcentrale, de enige onafhankelijke vakcentrale in de landen van het Warschaupact.
En over het ingrijpen door de Sovjets:
Eind november-begin december (PiB: in 1980) werd vooral'in het Westen druk gespeculeerd over een' mogelijk militair ingrijpen van de Warschaupactlanden. Deze speculaties werden gevoed door grootscheepse militaire oefeningen door troepen van het Warschaupact aan de grenzen van Polen. Daar kwam nog bij dat westelijke militaire waarnemers uit de betreffende gebieden werden geweerd.
….
Begin september (PiB: 1981) hield Solidariteit haar eerste congres in Gdansk. De vakcentrale vroeg om een referendum over zelfbestuur en om, vrije parlementsverkiezingen. De autoriteiten wezen dit van de hand. Gedurende het congres hielden militairen van het Warschaupact de grootste'militaire oefening van de afgelopen tien jaar. De Verenigde Staten beschuldigden de Sowjet-Unie van een poging „het Poolse volk te intimideren". Tegelijkertijd drong het Kremlin er bij de Poolse leiders op aan dat het de hoogste tijd is op te treden tegen de onafhankelijke vakcentrale.
In oktober volgt premier Jaruzelski, ook al minister van defensie en opperbevelhebber van de strijdkrachten Stanislaw Kania op als partijleider. Op de 28ste van die maand volgen werkonderbrekingen om een betere voedselaanvoer te eisen. Deze strijd tussen het vakverbond en de regering escaleert en op 2 december komt het tot een confrontatie als de oproerpolitie een einde maakt aan de bezetting door cadetten van de brandweeracademie in Warschau.
Als Solidariteit oproept tot een referendum over het functioneren van de regering barst de bom en volgt de Staat van Beleg. Onderstaande video laat beelden zien van de Staat van beleg.
Dat de gewone militair en de burgers niet alleen maar 'tegenover elkaar' stonden illustreert deze foto uit het Nationale Digitale Archief van Polen:
De steun vanuit Nederland: Pak van je Hart
Diezelfde 13 december staan in Nederland 130 vrachtwagens klaar om te vertrekken naar Polen met kerstpakketten. Dit is het resultaat van een actie van de Stichting Vriendenhulp Heemstede. Als in het najaar in Nederland duidelijk wordt hoe nijpend de situatie in Polen is besluit de stichting geld in te zamelen voor kerstpakketten. De actie neemt een vlucht als dagblad De Telegraaf zich achter de actie schaart en er aandacht voor vraagt. De actie krijgt de naam ‘Pak van je Hart’.
Op dezelfde pagina een artikel over de situatie in Polen:
„De voedselsituatie wordt met de dag beroerder," zegt het Poolse zangeresje Barbara als we haar vanuit Warschau aan de telefoon hebben. „M'n moeder heeft van gisterochtend vijf tot 's avonds zeven uur in de rij gestaan bij winkels en alles wat zij had veroverd was één ei. Er is niks meer. Ik weet ook wel dat jullie hulp uit Holland een druppel op een gloeiende plaat is, maar laat het alsjeblieft druppelen…"
En druppelen deed het. Het werd een waterval en door het succes van de actie is een uitdaging om alle 180.000 voedselpakketten in Polen te krijgen. Daarop melden vrachtwagenchauffeurs zich als vrijwilliger en wordt een konvooi gepland om op de ochtend van de 13de te vertrekken.
Een van de betrokken vrijwilliger is een ANWB-medewerker: Rudi ter Heide. Hij vertelt bij omroep Gelderland over zijn herinneringen en hoe hij op zoek is naar andere betrokken vrijwilligers.
Rudi roept in herinnering hoe ondanks de kou de belangstelling langs de route van de vrachtwagens massaal was:
"Het was fantastisch om te zien dat de Nederlandse bevolking zo betrokken was. Mensen stonden langs de kant van de weg om ons uit te zwaaien. Van Utrecht tot aan Arnhem stonden er mensen op de viaducten boven de snelweg. Bovendien was het ijzig koud en was Nederland bedekt met een dik pak sneeuw. Het waren fantastische beelden die me altijd bij zijn gebleven."
Zo vertrokken op 13 december heel veel rood witte blauwe klompjes met een eendekop naar Polen. De mascotte van de Holland Duck Club, een club van vrachtwagenchauffeurs die deze mascotte vaak bovenop hun wagen hadden staan. Via hun clubblad Truckstar waren de chauffeurs opgeroepen om zich als vrijwilliger te melden. Ze werden aangevoerd door trucker Wim Woudenberg, getooid met zijn cowboyhoed.
Foto van het konvooi via de site van Rudi waarmee hij zoekt naar vrijwilligers:
Meerdere initiatieven
Op 5 december verscheen in de NRC een artikel over de steun voor goede doelen in de decembermaand. Uit dat artikel wordt duidelijk dat de actie Pak van je Hart misschien wel de meeste aandacht krijgt maar dat ze niet alleen is:
Diverse comités wedijveren in het verzenden van het grootste aantal kerstpakketten. De actie 'Een Pak van je Hart voor Polen' — met een landelijk distributiepunt in Heemstede — lijkt te winnen. Er is al geld voor zestigduizend kerstpakketten. 'Voor mijzelf geef ik minder uit — mijn naastenplicht is dit besluit', stond op één van de binnenkomende girostroken.
Over de andere initiatieve schrijft de krant:
De Stichting Vrij Polen te Vlissingen ('het land is finaal leeg en zolang de communisten aan de macht blijven is er geen enkel zicht op verbetering') zal moeite hebben, deze hoeveelheid pakketten te evenaren. En dan is er nog een 'Actie Polen' te Middelburg, waarover de Provinciale Zeeuwse Courant slechts bericht dat de kerstminiaturen van Corine Hofland kunnen worden afgehaald.
In de Rotterdamse Ahoy'hallen voltrekt zich omstreeks de kerstdagen een lunapark, waarvan 1500 vierkante meter is gereserveerd voor een markt met Poolse volkskunst.
De krant sluit af met “Als het een succes wordt, zit er een eigentijds kerstverhaal in.” Nu, 40 jaar later, kunnen we vaststellen dat het voor veel mensen in ieder geval een warme herinnering oplevert.
Internationale steun
Op 23 december houdt de Amerikaans president zijn kersttoespraak. Daarin staat hij nadrukkelijk stil bij de situatie in Polen:
Hieronder de alinea waarin hij, na 4 minuten, begint over de situatie in Polen en de pakkende alinea's over een kaars in het raam als symbool van verzet en solidariteit:
As I speak to you tonight, the fate of a proud and ancient nation hangs in the balance. For a thousand years, Christmas has been celebrated in Poland, a land of deep religious faith, but this Christmas brings little joy to the courageous Polish people. They have been betrayed by their own government.
....
Yesterday, I met in this very room with Romuald Spasowski, the distinguished former Polish Ambassador who has sought asylum in our country in protest of the suppression of his native land. He told me that one of the ways the Polish people have demonstrated their solidarity in the face of martial law is by placing lighted candles in their windows to show that the light of liberty still glows in their hearts.
Ambassador Spasowski requested that on Christmas Eve a lighted candle will burn in the White House window as a small but certain beacon of our solidarity with the Polish people. I urge all of you to do the same tomorrow night, on Christmas Eve, as a personal statement of your commitment to the steps we're taking to support the brave people of Poland in their time of troubles.
Bron tekst en video Reagan Library
Andere steun
Behalve de al genoemde hulpacties gaan in Nederland ook de mensen de straat om hun steun aan het Poolse volk te betuigen. De avond van de 13de gingen mensen de straat op in Amsterdam. De vakbonden FNV en CNV organiseerden op 14 december al een eerste bijeenkomst. Op 19 december volgde nog een protest in Amsterdam. De 24ste was het protest bij de Ambassade in Den Haag en ook hier verschenen kaarsen in de ramen.
In de jaren die volgde bleven een keur aan organisaties de Polen steunen met hulp. Ook na de val van het communisme zette deze steun zich nog lange tijd voort, bijvoorbeeld in de vorm van stedenbanden waarbij ook kennis werd uitgewisseld.
Schrijver Noud Bles baseerde op dergelijke reizen naar Polen zelfs een roman, de Poolse weg.
Bij de toetreding van Polen tot de EU ontstond een nieuwe situatie waarbij het land forse subsidies ontving. Polen is al jaren, zoals dat heet, een netto ontvanger van geld uit Brussel en de economie groeit jaar op jaar met forse cijfers. Daardoor is het soort hulp uit de jaren tachtig al lang niet meer nodig. Sterker nog, de kerstperiode is in Polen zelf nu jaarlijks het moment om geld in te zamelen via de acties van Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy. Dit begon ooit kleinschalig voor extra geld voor de zorg en is nu jaarlijks een grote fundraiser waarvoor ook vrijwilligers in Nederland bijeenkomsten organiseren.
Tentoonstelling bij de ambassade
De ambassade was voornemens om de vrijwilligers uit te nodigen voor een bijeenkomst. Helaas kon dit door de covid-maatregelen nu niet doorgaan. Wel hebben ze om stil te staan bij deze gebeurtenis een tentoonstelling gemaakt.
De openluchttentoonstelling werd geopend door de ambassadeur van Polen Marcin Czepelak in aanwezigheid van Elżbieta Jędraszewska en Rudi ter Heide en is tot 15 januari 2022 te bezichtigen aan de omheining van de Ambassade van de Republiek Polen in Den Haag aan de Alexanderstraat 25.
Oproep: 1981 en daarna in beeld
Heeft u in een schoenendoos of fotoalbum nog mooie foto’s van die dagen in 1981 of de jaren erna? Heeft u persoonlijke verhalen die u wilt delen? Neem dan contact met ons op. Wij verzamelen ze graag. De beelden kunnen we hier samenbrengen in een online album.
Wilt u Rudi helpen met het bij elkaar brengen van vrijwilligers? Kijk dan op zijn website: voedselkonvooipolen.nl
De foto boven het bericht toont de vrachtwagens op weg naar Polen ter hoogte van Utrecht. Via het Nationaal Archief. In onderstaande video hebben we meerdere relevante foto's uit de beeldbank van het Nationaal Archief samengebracht:
