De vluchtelingencrisis aan de oostgrens van de EU/Polen

De regulier media doen bijna van dag tot dag verslag van de situatie aan de Pools – Wit Russische grens. Gevraagd voor een bijdrage aan het radioprogramma Fris! zetten we een aantal aspecten op een rij in aanvulling op de berichtgeving in de reguliere media.

De uitzending is hier terug te luisteren. Het item begint op 0:37:38 met een vraaggesprek over Wit-Rusland.

Loekasjenko de boeman, Poolse regering gebruikt het

Natuurlijk is in dit hele vraagstuk er maar een de daadwerkelijke ‘bad guy’ en dat is de dictator Aleksandr Loekasjenko. Na de verkiezingen eerder dit jaar in Wit-Rusland houdt hij halsstarrig vast aan de macht. Hij bedenkt van alles om zijn tegenstanders dwars te zitten. Met het faciliteren van mensensmokkel heeft hij een middel in handen die de aandacht van mensenrechtensituatie in Wit Rusland afleidt. Het profileert hem ook als de enige machtsfactor in het land.

De Poolse regering gebruikt de ontstane situatie op haar beurt zowel binnenlands als in het schaakspel met de EU. In dat schaakspel zijn de vluchtelingen de pionnen. Het is wrang dat in 1945 het de Polen zelf waren die als ‘displaced persons’ of ‘vluchtelingen’ pionnen waren in de toen geldende machtspolitiek*.

Binnenlands gebruik en polarisatie

De rechtsconservatie regeringspartij PiS gebruikt de ontstane situatie binnen Polen om de eigen machtspositie te versterken. Ten eerste leidt het de aandacht af van interne problemen. Denk aan de oplopende inflatie (die in Polen boven het EU gemiddelde ligt) of de massale protesten begin november tegen de aangescherpte abortuswet die een jonge moeder het leven kostte of.

Daarbij speelt mee dat de machtsbasis van PiS ligt op het platteland en met name in het zuiden en het oosten van Polen. Precies de regio waar nu de problemen zich voordoen aan de grens. Al in het verleden heeft PiS de angst voor vreemdelingen gebruikt in de politieke strijd om de macht. Het is een boodschap die dus aanslaat bij de rechts-conservatieve achterban.

Daarmee zijn vluchtelingen (opnieuw) een onderwerp dat de tweedeling tussen conservatief en (extreem) rechts aan de ene kant en progressief, liberaal Polen aan de andere kant verdiept. De andere onderwerpen zijn de al genoemde abortuswet en vrouwenrechten, de LHBTI discussie, en niet te vergeten de discussie over de rechtsstaat. Een situatie die er toe leidt dat zelfs Amnesty nu weer actie voert voor Polen.

Een tweedeling die ook zichtbaar werd op de nationale feestdag 11 november. Aan de ene kant de vlaggen van de rechts extreme ONR en antisemitische leuzen, aan de andere kant regenboogvlaggen en vlaggen gemaakt van isolatiedekens als steunbetuiging aan de vluchtelingen.

Buitenland politiek

Ook in de buitenlandpolitiek komt deze crisis de regering goed uit. Het is een onderwerp waarop, voor de verandering, de Poolse regering Brussel aan zijn zijde vindt. De Poolse oostgrens is immers de buitengrens van de EU. Dus de rest van de EU heeft er ook belang bij om de vluchtelingen tegen te houden. Sterker nog, de regering kan rekenen op steun vanuit verschillende EU landen en NAVO-bondgenoot het Verenigd Koninkrijk stuurt militairen.

Een ‘Wir schaffen das’, waarmee de vluchtelingen worden toegelaten en zo geen machtsmiddel meer vormen voor Loekasjenko, lijkt zich nog niet aan te dienen. Alles lijkt er nu eerst op gericht om te zorgen dat Wit-Rusland geen pakketreizen meer kan aanbieden aan vluchtelingen. Op die manier hoopt de EU de toestroom af te knijpen.

Verder speelt mee dat Polen (net als bijvoorbeeld Hongarije) zelf niet happig was op het opvangen van vluchtelingen uit andere EU landen tijdens de vorige vluchtelingencrisis. De Poolse regering loopt daarmee het risico dat ze daarvan nu de rekening gepresenteerd krijgen.

Ten slotte leidt deze vluchtelingencrisis de aandacht af van problemen die de Poolse regering heeft met de EU. Denk aan ruzies over de al eerder genoemde onderwerpen die ook in Polen voor verdeeldheid zorgen zoals de rechtsstaat of of de LHBT-vrije zones. Daarbij komt nog eens de dagelijkse boete van een half miljoen euro over een kolenmijn. De rechtsstaat verdiepte laatste nog toen de premier het grondwettelijk hof zich vroeg uit te spreken over de EU-regels in relatie tot de Poolse grondwet.

Tegengeluiden

Binnen Polen spreken verschillende maatschappelijke organisaties zich uit tegen de houding van de regering of ze komen daadwerkelijk in actie. Zo werken 14 NGO’s samen onder de naam van Grupa Granica. Zij bieden hulp doorvoedsel, kleding en medische zorg aan de vluchtelingen te brengen. Dit laatste wordt ernstig bemoeilijkt doordat de Poolse regering in een zone langs de grens de noodtoestand heeft uitgeroepen. In dit gebied mogen op dit alleen mensen verblijven die daar daadwerkelijk wonen. Zelfs de pers heeft daar geen toegang toe.

Vier nobelprijs winnaars voor de literatuur, waaronder de Poolse Olga Tokarczuk, schreven een brief aan Charles Michel, voorzitter van de Europese raad en EU parlementsvoorzitter David Sassoli en de parlementsleden.

As citizens and residents of the European Union we appeal to you as Europe’s democratically elected representatives – let us not avert our gaze from this tragedy.
We must be aware of the fact that these people are being exploited as hostages.

Svetlana Alexievich | Elfriede Jelinek | Herta Müller | Olga Tokarczuk | Nobel Prize Laureates in Literature

De 94-jarige Wanda Traczyk-Stawska zag als 12-jarige in 1939 de Duitse inval. Ze vocht in het Poolse verzet in 1944 mee in de Opstand van Warschau. Ook voor het rechts-conservatieve deel van de samenleving was zij daarmee een held. Zij spreekt zich nadrukkelijk uit voor een humanitaire oplossing.:

“We hebben het recht niet om de kinderen aan de grens zo te behandelen” en “Het is beschamend hoe we deze kinderen behandelen”.

Wanda Traczyk-Stawska | 94-jarige verzetsheld

Over de burgerinitiatieven schrijft ook de Volkskrant:

‘Maar tegenover deze spierballentaal staan veel mensen uit het grensgebied die de vluchtelingen wel degelijk willen helpen. De afgelopen weken is een groot netwerk ontstaan van mensen die kleding, voedsel, slaapzakken en jassen verzamelen. Die kunnen in bepaalde gemeenten langs de zone worden opgehaald, om in de zone te distribueren.

‘In de zone en vlak daarbuiten heb je ook de zogeheten ‘groene lichten’. Voor hun huis of achter het raam plaatsen mensen een groene lamp, als teken dat migranten daar welkom zijn en om hulp mogen vragen. Dat heeft overigens ook als effect, heb ik gehoord, dat de grenswacht juist op die adressen aanbelt om te controleren of de bewoners geen migranten op zolder of in de kelder verbergen.’

Wel horen we van activisten dat zij zich kwetsbaar voelen. Op de andere onderwerpen (LHBTI, rechtsstaat, vrouwenrechten) weten de activisten zich gesteund door de politieke oppositie in Polen en de officiële instanties in de rest van de EU. In dit geval komt die steun alleen vanuit andere activisten in andere landen. Deze steun is mondjesmaat omdat het voor veel mensen toch een ver van mijn bed show is.

Gevaarlijke cocktail

De situatie is hoe dan ook een gevaarlijke cocktail. Er staan gewapende militairen aan beide kanten van de grens. Er vliegen Russische bommenwerpers boven Wit-Rusland langs de Poolse grens. Maar vooral zijn er de wanhopige vluchtelingen in erbarmelijke omstandigheden. Voor hen prikkeldraad als symbool van de halsstarrige opstellingen van Polen en de EU. Achter hen militairen van een regiem waar mensenrechten geen waarde hebben.

Omstandigheden die al hebben geleid tot dodelijke slachtoffers en waar nog geen uitzicht is op een oplossing. Een oplossing die in de overlegcultuur van de EU ook niet binnen afzienbare tijd te verwachten is. Tijd die tegen deze vluchtelingen werkt.

______

*) aan het einde van de Tweede Wereldoorlog verschoven de landsgrenzen van Polen. Het noordoosten van het vooroorlogs Polen ging op in de Sovjet Unie. Dit leidde in de jaren na de Tweede Wereldoorlog in die gebieden tot een volksverhuizing. Bij het uitvallen van de Sovjet-Unie ontstonden hier Wit-Rusland en EU-lid Litouwen.

Poolse militairen die meevochten bij Westerse geallieerden waren in het communistische Polen niet welkom. Zij moesten als vluchteling of ‘displaced person’ hun draai vinden het westen. In oktober organiseerden we hierover een lezing die online terug te kijken is.