Volgers van onze website kennen de naam Pilecki, een in Polen vereerde held die slachtoffer werd van het communistische regime kort na de Tweede wereldoorlog. Zijn heldenverering zit niet zo zeer in dit slachtofferschap. Zijn status heeft hij gekregen omdat hij zich bewust liet arresteren om opgesloten te worden in Auschwitz. Over het leven van deze man schreef de journalist Jack Fairweather het boek Vrijwillig naar Auschwitz (oorspr. The Volunteer, vertaald door Titia Ram).
Wie was Pilecki?
Witold Pilecki was een beroepsmilitair, echtgenoot en vader. Na de ongelijke strijd in september 1939 waarin Polen verdeeld wordt tussen de Duitsers en de Russen gaat hij verder als officier in het ondergrondse leger.
De schrijver, die kon terugvallen op een grote groep onderzoekers, had ook toegang tot vele Poolse bronnen. Dit lijkt ook uit de zorgvuldige documentatie van de verschillende gebruikte bronnen. Toch is het boek geen droge wetenschappelijke studie. Natuurlijk, de scenes van Polen bezet door de Duitsers, de terreur en de situatie in het concentratiekamp Auswitsch zijn pakkend genoeg om ook in een wetenschappelijke verhandeling nog emoties op te roepen. De schrijver weet op basis van alle stukken een persoonlijk verhaal te maken waardoor je als lezer een goed begrip krijgt voor de keuzes die Pilecki maakt.
Vrijwillig?
Het Poolse verzet krijgt signalen dat in de buurt van het plaatsje Oświęcim een gevangenkamp is ingericht waarin iets bijzonders gebeurt. Dit wisten ze door naar buiten gesmokkelde berichten maar ook doordat in die eerste fase vooral (Poolse) politiek gevangen daar opgesloten werden. En hoe onwaarschijnlijk het ook klinkt, die werden soms ook vrij gelaten. Zo was het bijvoorbeeld mogelijk om ze vrij te kopen.
Op basis van de informatie uit het kamp ontstaat het plan om iemand van het verzet in het kamp te laten opsluiten die tot taak krijgt te rapporteren over wat er gebeurt. Pilecki krijgt hiervoor de opdracht van zijn militaire superieuren. Uit het boek wordt duidelijk dat daarmee hij deze taak weliswaar accepteerde maar je kan niet zo maar zeggen dat het vrijwillig is.
Als de Duitsers weer een razzia houden blijft hij bewust achter in het gebouw wat ze doorzoeken om zich te laten oppakken waarna hij op transport wordt gezet naar het kamp. Hij komt daar op 21 september 1940 aan en krijgt nummer 4859 zoals blijkt uit zijn kampfoto (toen werden gevangen nog niet met het nummer getatoeëerd).
Rapporteren en verzet
Tijdens zijn verblijf rapporteert Pilecki nauwgezet wat hij waarneemt. Hoe de terreur en de dwangarbeid in combinatie met de slechte leefomstandigheden mensenlevens kost. Hoe het werken in bepaalde groepen voordeel oplevert. Bijvoorbeeld het werken in keuken of bakkerij waardoor een gevangene net iets meer te eten heeft en net iets minder verzwakt raakt en daardoor de ontberingen kan doorstaan of zelfs wat eten kan gebruiken als ruilmiddel voor weer andere gunsten.
Gaande weg organiseert Pilecki een vorm van verzet binnen het kamp met een organisatiestructuur. Dit doet hij ten eerste omdat hij daarmee meer informatie kan vergaren. Een tweede belangrijke reden is dat hij langzamerhand inziet dat ze in het kamp geen steun van buiten hoeven te verwachten en dat daarmee een moment kan komen dat de gevangenen zelf in verzet moeten komen in de vorm van een opstand.
Naast het voorbereiden op een mogelijke opstand zijn er ook andere vormen van verzet. Een voorbeeld is het vangen van luizen besmet met vlektyfus die ze in de kragen van bewakers probeerde te droppen zodat die besmet raken.
Het boek beschrijft ook hoe, in de strijd tegen de luizen, de gevangen zich moeten uitkleden en douchen waarna ze in de kou moeten wachten tot de kleren ontsmet zijn met het giftige Zyklon-B. Het middel dat later natuurlijk een heel andere toepassing krijgt als het wordt gebruikt om gevangen grootschalig te vergassen. Het is Pilecki die rapporteert dat de Duitsers hiermee experimenteren op Russische krijgsgevangen. Ook is hij een van de eerste rapporterende getuigen van de systematische moord op Joden.
Passiviteit en ontsnapping
Het boek volgt niet alleen Pilecki maar ook hoe de rapporten van het Poolse verzet gedeeld worden met het westen. Pilecki doet in zijn rapporten de oproep om het kamp te bombarderen om een eind te maken aan de verschrikkingen. Een oproep die hij doet in het volle besef dat dit ook de dood van hemzelf en andere gevangenen kan betekenen.
Uiteindelijk kiest Pilecki ervoor om te ontsnappen om, in aanvulling op de verslagen, ook persoonlijk verslag uit te brengen. Hij ontsnapt op 25 april 1943 en heeft dus tweeënhalf jaar in het kamp doorgebracht. Na zijn ontsnapping blijft hij actief voor het verzet en vecht hij mee in de Opstand van Warschau.
Opnieuw een opdracht
Pilecki volgt na de oorlog opnieuw het bevel op van zijn meerderen. Hij is dan bij het Poolse leger in Italië als hij van generaal Anders de opdracht krijgt om terug te keren naar Polen. Hij moet in Polen een spionage netwerk opbouwen voor de Poolse regering en troepen in het westen om verslag te kunnen doen over de situatie in Polen.
Poolse militairen die meegevochten hadden in het westen, of in het verzet de regering in ballingschap hadden gediend, werden door het communistische regime in Polen gezien als verraders. Zo ook Witold Pilecki. Hij wordt gearresteerd en gemarteld in de gevangenis waar Duitsers in de oorlog ook verzetsmensen martelden. Hij krijgt een showproces en wordt ter door veroordeeld en geëxecuteerd op 25 mei 1948.
Na zijn eerherstel na de val van het communisme wordt hij als een van grootste Poolse helden vereerd en - zeer tegen de wil van de nabestaande - omarmt door extreemrechtse groepen. Polen kent het Pilecki institute die onderzoek en projecten stimuleert die bijdragen een kennis van en begrip van de inderdrukking van Polen door de totalitaire regimes van de nazi's en de communisten.
Spoiler of teaser
deze samenvatting van zijn levensloop is niet bedoeld als spoiler zoals je die zou hebben bij een boek met een fictief verhaal. Daarvoor is het verhaal te bekend. Het is een teaser om toch vooral het boek te lezen om beter te begrijpen waarom deze man, een vader en echtgenoot willens en wetens ervoor kiest om het gevaar tegemoet te treden dat, zoals wij nu weten, inderdaad dodelijk kan zijn. Een goed geschreven boek wat je niet loslaat en niet kan wegleggen totdat je de laatste bladzijde hebt gelezen.
Lees eventueel ook de recensie in Trouw, of NRC.
