Aan de hand van de case 'Polanski' schetst journaliste Maja Wolny hoe Poolse regering omgaat met cultuur in Polen.

Hoewel we op onze site politiek beperkt adresseren is het weinigen ontgaan dat sinds november 2015 de conservatieve partij 'Recht en Rechtvaardigheid' regeert.  Een regering met een beleid dat zowel in binnen- als buitenland kritische reacties oproept. In Polen gaan regelmatig de mensen in grote aantallen de straat op om te protesteren tegen de regering. Ook lieten drie voormalige Poolse presidenten, van verschillende politieke achtergrond, zich zeer kritisch uit over de huidige regering. Vanuit Brussel wordt de regering ook met regelmaat kritisch aangesproken op hun handelen.

De Poolse schrijfster en journaliste, Maja Wolny, publiceerde een paar dagen geleden op DeRedeactie.Be onderstaande artikel waarin ze laat zien hoe de regering omgaat culturele uitingen die niet welgevallig zijn. We plaatsen het artikel met toestemming van Maja Wolny.

Polen, het huis van Polanski

De Poolse conservatieve regering wil filmregisseur Roman Polanski bij de kraag vatten. Minister van Justitie Ziobro gaat in beroep tegen een arrest van een rechter in Krakau om de filmmaker niet uit te leveren aan de Verenigde Staten.

De Amerikanen willen Polanski berechten voor zedenfeiten uit 1977. Polen had zich altijd met hand en tand verzet tegen een uitlevering. Maar nu wordt de "case Polanski" een zoveelste voorbeeld van de Kulturkampf die de nieuwe regering van Recht en Rechtvaardigheid voert: de kunst moet de dienstmaagd van de politiek worden en dissidente stemmen wordt het zwijgen opgelegd.

“Niemand staat boven de wet. Ook niet de grote Polanski”, zo zei minister van Justitie Zbigniew Ziobro. Met een recente, omstreden wetswijziging is de minister tegelijkertijd procureur-generaal geworden.

Zeven maanden geleden weigerde de rechtbank in Krakau het licht op groen te zetten voor een uitlevering van de Pools-Franse Polanski aan de Verenigde Staten. De advocaat van de filmmaker reageerde toen hoogst opgelucht: “Dit betekent het eindpunt van alle slopende juridische procedures tegen mijn cliënt”.

De regisseur werd in het najaar van 2014 in Polen in het openbaar gezien. Hij woonde toen in Warschau de opening bij van het spectaculaire POLIN-museum van de Geschiedenis van de Poolse Joden. Bij die gelegenheid vroegen de Amerikanen om de uitlevering van de man.

Symbolisch Krakau

Maar de rechtbank in Krakau heeft na een jaar soebatten dus dat uitleveringsverzoek verworpen. De rechter oordeelde dat er twijfel bestond of de Oscarwinnaar in de VS een eerlijk proces zou krijgen. Zijn verdediging voerde ook aan dat het uitleveringsverzoek ongegrond was vermits Polanski eerder al een schikking met Justitie had getroffen.

Polanski’s ouders, Poolse Joden met een Frans paspoort, zijn afkomstig uit Krakau. De regisseur is er geboren en heeft er vele jaren gewoond. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de familie, net als de andere Joden, in het getto van Krakau opgesloten. Moeder werd door de nazi’s op transport naar Auschwitz gezet waar ze werd vermoord.

De kleine Polanski overleefde de oorlog dankzij de hulp van Poolse gezinnen uit de buurt. Krakau is voor altijd “zijn” stad gebleven. Het was voor hem dan ook symbolisch om deze pijnlijke rechtszaak in Krakau, af te sluiten. Na oktober 2015 dacht de hele wereld dacht dat de uitlevering definitief van de baan is. Tot deze week. Minister Ziobro wil bij het hooggerechtshof aankloppen om de beslissing te vernietigen. Wat is er aan de hand en waarom nu?

Te snel vergeven

Eind oktober vorig jaar, bij de uitspraak van de rechter in Krakau, was de nieuwe regering van Recht en Rechtvaardigheid nét wakker geworden uit haar grote overwinningsfeest na de verkiezingen van 25 oktober. De uitspraak van de rechter bleef toen onopgemerkt. De nieuwe, zegevierende regeringsploeg had andere prioriteiten.

In ijltempo nam de regering van Beata Szydlo een rist nieuwe maatregelen inzake justitie en het sociaal-economische beleid. Maar nu, na enkele maanden regeren, acht Recht en Rechtvaardigheid de tijd rijp voor een heuse Kulturkampf. Zoals de partijleider en feitelijke machthebber van Polen, Jarosław Kaczynski, in een van zijn gevleugelde uitspraken zei: “De ‘Polen hebben zich al meermaals vergist door te snel te vergeven”.

De “case Polanski” is slechts één voorbeeld in een steeds langer wordende lijst van kritische kunstenaars die Recht en Rechtvaardigheid een lesje wil leren.

Wat wil de regering zien, horen en lezen? Kunst die de grote, glorieuze Poolse geschiedenis in de verf zet. Liefst geen aandacht voor duistere of dubieuze historische momenten zoals de Poolse bijdrage in de Jodenvervolging.

Een nieuwe term vat het ideale cultuurbeleid samen: ‘opstaan uit de knieling’. Dat zelfbewustzijn eist kunst die niet te veel lastige vragen stelt, die niet te kritisch is ten aanzien van eigen land en geschiedenis, die zich niet plooit naar de populaire trends. De kunstenaar moet een morele ruggengraat hebben, en die moet op de katholieke ethiek zijn gebaseerd. Roman Polanski, met zijn seksverhaal met een minderjarig meisje, past uiteraard niet in dat plaatje.

Niet alleen Polanski

Maar ook artiesten die een veel rustiger leven leiden, komen in het vizier van de nieuwe cultuurpolitiek. Neem nu Olga Tokarczuk, internationaal gezien als de beste hedendaagse Poolse schrijfster en in vele talen, waaronder het Nederlands, vertaald. Tokarczuk schrijft vaak over Pools antisemitisme en over linkse thema’s zoals dierenrechten of de gender-problematiek. Dat zijn allemaal thema’s die de nieuwe minister van Cultuur Glinski, privé een van de intimi van Kaczynski, in het beste geval belachelijk en onbelangrijk vindt.

Dus kreeg Olga Tokarczuk onlangs het slechte nieuws dat haar vliegtuigticket naar een prestigieus literair evenement in de VS niet zou worden gesubsidieerd. Ze kreeg ook te horen dat er, ondanks eerder gedane beloften, geen subsidies worden vrijgemaakt voor de vertaling van haar jongste boek in het Nederlands. (PiB: Olga Tokarczuk is dit najaar te zien in Nederland.)

Vergelijkbare problemen kennen ook Zygmunt Miloszewski, de meest populaire Poolse thrillerauteur, en Borys Lankosz, de regisseur die Miloszewski’s crimiroman over een rituele moord en Jodenvervolging verfilmde.

Lankosz heeft meteen na de uitspraken van Ziobro over Polanski de facebook-pagina “De thuis van Polanski is Polen” gelanceerd. In nauwelijks enkele uren tijd kreeg de pagina meer dan duizend “likes”.

Ida

Een ander voorbeeld is de Oscarwinnende film “Ida” van Pawel Pawlikowski. De prent vertelt het verhaal van een Joods meisje dat tijdens de Tweede Wereldoorlog incognito in een klooster verblijft, later een katholieke non wordt en pas tijdens haar volwassen leven haar ware identiteit ontdekt. “Ida” wordt door de regering weggezet als een voorbeeld van “opvoeding in schaamte”, nog zulk een neologisme waaraan de regerende partij haar cultuurbeleid aftoetst.

Enkele weken geleden werd “Ida” op de Poolse openbare TV vertoond. Voor aanvang van de film werd een ideologisch commentaar uitgezonden, volgens vele cultuurkenners een geval van smakeloze propaganda in de slechtste traditie van de communistische indoctrinatie.

Een van de meest populaire TV-presentatrices en groot filmkenner, Grazyna Torbicka, nam na deze uitzending prompt ontslag. De dichter Adam Zagajewski, die onlangs met een hoge Duitse literaire prijs werd bekroond, zei in zijn aanvaardingsspeech dat Polen onder Kaczynski, die de dichter “de meester in manipulatie” noemde, in een ongezonde toestand verkeert.

Iedereen gelijk

Eind oktober 2015 reageerde Roman Polanski bijzonder opgelucht op de uitspraak van de rechter. De regisseur stelde uitdrukkelijk dat hij veel vertrouwen heeft in de Poolse justitie. Vandaag denkt hij daar ongetwijfeld anders over.

Een meerderheid van de Polen ziet niet in waarom de bejaarde Polanski nog steeds moet worden vervolgd voor zedenfeiten van bijna veertig jaar geleden. Maar volgens minister Ziobro mag Polanski niet rekenen op een milder behandeling enkel en alleen omdat hij een prominent persoon is. "Voor justitie is iedereen gelijk", aldus de minister, die er aan toevoegde dat Polanski schuldig is aan "een wrede misdaad op een kind, een verkrachting".

De zet van de minister leidt tot heftige reacties in de Poolse media. Een van de meest bekende journalisten, Monika Olejnik, stelde de vraag of justitie even consequent en hard de zaken van seksueel misbruik in de kerk wil aanpakken. Ze kreeg geen antwoord op die vraag.

Polarisatie

De Poolse regering flirt met het imago van de onbevreesde Witte Ridder. In een wereld vol angst en onzekerheden willen de machthebbers van Recht en Rechtvaardigheid een baken van kracht en standvastigheid belichamen.

Maar die kracht en standvastigheid keren zich ook tegen al wie twijfelt of kritische vragen stelt. Van de weeromstuit neem de polarisering van de Poolse samenleving hand over hand toe. Op zaterdag 4 juni, de verjaardag van de eerste vrije verkiezingen na de val van het communisme in 1989, organiseert de brede oppositie de massale actie “Iedereen voor de vrijheid”. Hoeft het te verbazen: veel belangrijke kunstenaars hebben hun deelname al bevestigd.

Over de journaliste

Maja Wolny is een Poolse schrijfster en journaliste. In 2003 verhuisde ze naar België en werkte er als correspondente, boekhandelaar, museumdirecteur en columniste. Ze woont afwisselend in het Poolse Kazimierz Dolny en in Koksijde aan de Belgische Kust. Volg haar op Facebook of lees haar blogs op De Redactie.

Op 6 juli verschijnt in Polen, haar boek 'Czarne liście'. Een boek waarin de Pogrom in Kielce van 1946 een belangrijke rol speelt.