Revival van de Poolse tango

Voor veel mensen onbekend maar voor de oorlog was de tango een populair muziekgenre in Polen. In de NRC publiceerde journalist Pieter van Os een artikel over een initiatief om de tango in Polen nieuw leven in te blazen.

Met zijn toestemming mogen we het artikel (in door hem aangepaste vorm) ook hier opnemen.

Wil je van de muziek genieten? Onderaan zijn tekst hebben we een Spotify playlist opgenomen.

Pieter van Os deelde al eerder een van zijn artikelen met ons. Lees hier Van wie is Witold Pilecki?

Wat speelde Polanski’s pianist in de bars van het getto?

Door Pieter van Os

Een jonge Israëliër verhuisde naar Warschau om de Poolse tango nieuw leven in te blazen. Het genre verdween met de holocaust.   

WARSCHAU. De muziek is niet joods, legt Noam Silberberg uit. De dirigent en arrangeur hanteert mes en vork met lange, lijzige handen, in een restaurant tussen spiegelglazen kantoorblokken in een deel van de stad dat 75 jaar geleden het getto was. Silberberg: “Net zomin als de violen, saxofoons en banjo’s van deze amusementsmuziek joods waren. Wel was tachtig procent van de componisten van de Poolse tango joods, net als het overgrote deel van de musici. Ze speelden in de bars, restaurants en nachtclubs van het Warschau uit de jaren dertig.”

Voor de oorlog leefden in Polen rond de 3,3 miljoen Polen. Drie miljoen van hen werden tijdens de Duitse bezetting vermoord. In de jaren daarna verlieten de meeste overlevenden het land. De Poolse tango was op sterven na dood. Silberberg: “Feitelijk hield de muziek op te bestaan. In de puinhopen van Polen waren niet alleen veel musici, maar ook de vraag naar lichtzinnige dansmuziek ten grave gedragen. Het communisme was in aantocht, de wederopbouw. Daar paste bombastische muziek bij, geen tango’s, foxtrots, Bostons.”

De twintiger Silberberg groeide op in Israël, waar hij het conservatorium van Jeruzalem doorliep. Hij stuitte op de Poolse tango terwijl hij zijn eigen Poolse wortels onderzocht. De muziek blies hem niet direct uit zijn sokken, wel was hij getroffen door het verlies van iets dat zo’n onmiskenbaar onderdeel had uitgemaakt van de cultuur van zijn voorvaders. “Overal in de wereld was de tango populair in die dagen, maar nergens was de liefde zo heftig als in Warschau. Advertenties en platen uit die tijd leren dat meer dan de helft van de populaire liedjes tango’s waren. Neem iemand als Wladyslaw Szpilman, die beroemd is geworden door Polanski’s film The Pianist. In de film speelt hij Chopin. In de bars van het getto speelde hij Poolse tango’s, avond na avond.”

Allengs begon Silberberg de muziek te waarderen. Nu is het liefde. Twee jaar geleden emigreerde hij naar Polen met een missie: de revitalisering van de Poolse tango.

Silberberg zoekt en luistert naar bekende en obscure opnames uit de jaren dertig. Hij zet de muziek op papier en laat die uitvoeren door zijn eigen dansorkestje ‘Mala Orkiestra Dancingowa’. Zelf is hij de pianist. Telkens als Silberberg genoeg geld heeft verdiend met zijn reguliere baan - genealogieonderzoeker bij het Joods Historisch Instituut van Warschau - treedt het orkestje op. “Ik betaal de musici, omdat ik de muziek alleen door beroeps wil laten uitvoeren. Als je zoiets als dit doet, moet je het goed doen.”

Tijdens het joodse voorjaarsfeest Poerim speelde zijn orkestje Poolse tango’s voor de kleine joodse gemeenschap van Warschau. Ze klinken als Argentijnse tango’s, maar dan lyrischer, misschien ook melancholieker. Silberberg: “Het lijkt op andere muziek, zeker, maar gaat hier onmiskenbaar om een eigenstandig genre. Timbre en articulatie zijn anders. Zo is Argentijnse tango gepassioneerd en ritmisch. De Poolse tango is slepender, klassieker ook, met meer violen ook. Het is Oost-Europees. Dat wil zeggen: je kunt horen dat alle musici klassiek waren geschoold. In de bars van Warschau speelden geen autodidacten.”

Het is belangrijk voor hem dat de muziek klinkt zoals die in de jaren dertig klonk. Dat lukt goed, zegt Silberberg, al is het soms moeilijk dat zijn musici naoorlogse jazz kennen, en popmuziek. “Ze zijn genegen swing te brengen waar die destijds niet was.”

Het gaat Silberberg om de authentieke uitvoeringspraktijk. Hij moet lachen om de vergelijking met Ton Koopman, die Bach uitvoert zoals de inwoners van Leipzig diens muziek destijds hoorden. Toch is hij ook tevreden met de vergelijking. “Maar jij zegt dit he? Ik niet. Het gaat hier immers niet om Bach, maar om Gold en Petersburski.”

De muziek heeft eigenlijk slechts tien jaar bestaan. In de jaren twintig klonken er in de uitgaansgelegenheden van Warschau al tango’s, maar die waren meestal vertaald uit het Spaans. Of de tekst was Pools, maar de melodie was uit het buitenland. Silberberg: “een mijlpaal was 1929, toen Jerzy Petersburski ‘Tango Milonga’ schreef. Die hit ging viral: binnen een jaar waren er tientallen vertalingen en was het nummer onder de titel ‘Oh, Donna Clara’ overal in Europa een megahit. Daarna ging het hard met de Poolse tango.”

De liedjes werden gezongen in het Pools, niet in het Jiddisch, de taal van de meeste Poolse joden uit de jaren dertig. Nog veel Polen kennen de liedjes vandaag. Silberberg: “Toch weten ze niet hoe die bedoeld waren en geklonken hebben in de jaren dertig. De Frank Sinatra van het genre is Mieczyslaw Fogg, geboren Fogiel. Hij was van Duitse afkomst, overleefde de oorlog, en net als Sinatra heeft hij vooroorlogse liedjes later opnieuw opgenomen, in een andere stijl. Meer slepend, met zwaardere orkestratie. Sovjet-achtig. Niet mooi, vind ik. Maar het moet gezegd: Fogg heeft de liedjes gered. Net als hij een paar joodse vrienden heeft gered, musici.”

Dat brengt ons op bij de bron van Silberbergs inspiratie. Ligt die in de muziek, of in een verlangen een deel van de cultuur van zijn voorouders te eren? Silberberg zegt dat beide niet zijn te scheiden. Het schenkt hem ieder geval voldoening om Polen te herinneren aan een deel van hún cultuur die in de oorlog is vernietigd. “Want het gaat hier om Poolse cultuur, een voorbeeld van Joodse integratie in het Poolse culturele leven. Weet je, enkele van de musici hebben Israël bereikt. Ze speelden al snel andere muziek.”

Silberberg denkt dat zijn project op steun kan rekening uit beide politieke kampen van het land, wat in de toenemende politieke polarisatie in Polen geen overbodige luxe is. “Liberalen vinden het mooi dat er aandacht is voor een product van het multiculturele Polen van voor de oorlog. Nationalisten vinden het mooi omdat ze de liedjes tot pure Poolse cultuur rekenen.”

Pure Poolse cultuur? Silberberg: “Nou ja, dat denken ze zolang ze een tikje onwetend blijven.”

Hoezo onwetend?

Silberberg antwoordt met een anekdote: “Onlangs sprak ik een Poolse leeftijdsgenoot, een student architectuur. Het was een aardige, belangstellende jongen, al bleken zijn ideeën over het jodendom typisch Pools-provinciaals. Toen hij over zijn verbazing heen was dat niet alle joden pijpenkrullen hebben, kosjer eten en regelmatig naar de synanoge gaan – en ik dus ook joods kon zijn - kwamen we te spreken over mijn project. Ik neuriede een paar melodietjes en hij was ontzettend blij ze te kennen. Ik vertelde hem vervolgens welke van de liedjes waren geschreven door joden. Zijn gezicht betrok. Echt, ik zag dat hij fysiek leek onder die kennis. Op een gegeven moment drukte hij zijn handen tegen zijn oren en zei: ‘Houdt op! Je maakt voor mij Poolse cultuur kapot!’”

Sterren van het genre

Violist/componist Artur Gold (1897-1943) ­

Trad op in het beroemde ‘Adria’ in Warschau, schreef hits als ‘Jesienne róze’ (herfstrozen) en ‘Oczy czarne’ (zwarte ogen). Leidde een dansorkest met zijn eveneens beroemde neef Jerzy Petersburgski. Net als 265.000 andere joden uit Warschau belandde Gold in een veewagon naar vernietigingskamp Treblinka. Daar ging hij niet naar de gaskamers, maar werd hem gesommeerd een driemansorkestje te leiden. Ze kregen witte, glimmende clownskostuums aan met blauwe, brede dassen. Ze speelden op een minuscuul podium. Samuel Willenberg, die Treblinka overleefde, herinnerde zich na de oorlog: “Als wij op appel stonden, betoverde Gold ons met oude melodieën, tussen de zoete, misselijkmakende stank van ontbindende lichamen die ons nooit wilde verlaten.” Gold is waarschijnlijk doodgeschoten tijdens de opstand van Treblinka, in de zomer van 1943.

Zangeres Hanka Ordonówna (1902-1950)

Zonder twijfel de grootste ster van genre. Ze was niet joods, toch werd de oorlog ook haar noodlottig. Een bewonderaar trouwde met haar, graaf en diplomaat Michal Tyszkiewicz, die liedjes voor haar schreef. De sovjets, die Polen in 1939 vanuit het oosten binnenvielen, stuurden de zangeres als klassenvijand naar een werkkamp in Oezbekistan. Ze moest er zware fysieke arbeid verrichtten. Omdat Stalin in 1941 door de geallieerden was gedwongen zijn tienduizenden gevangen Polen vrij te laten, belandde Ordonówna met uitgehongerde landgenoten in India. Daar zorgde ze voor verweesde Poolse kinderen. Ze liep tuberculose op, kon niet meer goed zingen, verzwakte snel en stierf in 1950 in Beiroet, Libanon.

Componist/dirigent Henryk Wars (1902-1977)

Schreef liedjes die Ordonówna zong. Schreef bovendien de muziek van maar liefst één op de drie Poolse films uit de jaren dertig. Eigenlijk heette hij Warszawski, maar dat klonk hem te joods. Als Pools soldaat viel hij in handen van de Duitsers, hij ontsnapte uit een trein, vluchtte naar Rusland en leidde daar vanaf 1941 het orkest van het Poolse leger dat via Perzië, Libanon en Egypte naar Europa opstoomde. Daar leverde het slag om Monte Casino en bevrijdde het Breda. Na de oorlog emigreerde hij naar de VS, waar hij lange tijd geen voet aan de grond kreeg als componist. Tot Hollywood hem ontdekte. Hij schreef onder de naam Henry Vars de soundtrack van zo’n zestig films. Hij raakte bevriend met John Wayne en toen hij stierf, was hij opnieuw beroemd, in een ander land.

Muziek beluisteren

De oude Poolse tango

Als redactie hebben we een playlist gemaakt met een drietal op Spotify te vinden cd's met de typische Poolse tango:

Hanka Ordonówna op Spotify en via Culture.pl zijn nog andere opnames te beluisteren:

Artur Gold op Spotify:

Henryk Wars op Spotify:

De muziek van Silberberg en zijn Mała Orkiestra Dancingowa

De muziek van Silberberg en zijn Mała Orkiestra Dancingowa is helaas niet op Spotify terug te vinden maar daar bieden de door henzelf op YouTube geplaatste opnames weer uitkomst zoals de video bij dit bericht en de drie opnames hieronder:

Ook zijn ze te volgen op Facebook.