Zły: een ode van Tyrmand aan Warschau in de vijftiger jaren

Wie in Warschau komt, ontkomt er niet aan: verwijzingen naar de roman Zły van Leopold Tyrmand (In het Nederlands De Boze Man). Je loopt er makkelijk voorbij, maar dit boek heeft zijn stempel gedrukt op de Poolse hoofdstad, van voetbalclubs die er naar vernoemd zijn tot uitspraken en muurschilderingen. Zły is een misdaadroman die zich afspeelt in de jaren 50, toen Warschau nog grotendeels bestond uit ruïnes en de langzame wederopbouw.

Een ode geschreven door Syme van der Lelij.

Er is weinig te doen, wat resulteert in bendes van gewelddadige jongeren (de nozems) die hun tijd verdoen met roven, plunderen en drinken. Ze worden geleid door een soort Godfather: Philip Merynos. Onder de noemer van het plasticbedrijf “Sachet” runt hij de onderwereld van Warschau, totdat de boze man op het toneel verschijnt. Als een Batman-achtige superheld neemt hij het op tegen groepen criminelen en vergaart snel een schare fans en vijanden. De grote vraag: wie is deze man, en wat zijn zijn motieven? In zijn eentje slaat hij groepen van tien man in elkaar en verdwijnt dan onmiddellijk. Het enige wat zijn slachtoffers herinneren zijn zijn brandende, witte ogen.

Zły is een ode aan Warschau: het boek is er aan opgedragen en het neemt je mee door de straten en naar de cafés, restaurants en bioscopen in deze stad. Je kan alles precies volgen, en uiteraard is dit al door Poolse liefhebbers nauwkeurig vastgelegd op een website. Het is een nostalgische trip naar een tijd die ver achter ons ligt: het contrast met het huidige Warschau is enorm, maar het stratenplan is grotendeels hetzelfde en een aantal van de genoemde cafés en bioscopen bestaat nog. In het Warschau van de jaren 50 staan nieuwe, ambitieuze gebouwen naast ruïnes, kapotgebombardeerd in de oorlog. Hoewel Tyrmand Warschau schetst als een lelijke, gebroken stad, is zijn liefde ervoor evident. Merynos (de leider) kijkt naar het uitzicht over Warschau als volgt:

Een brede, rotsachtige massa met het monumentale cultuurpaleis in het midden. Philip Merynos staarde roerloos naar de zuivere, zeegroene morgenhemel, waarvoor in zachte tinten de omtrekken van torens en bouwen opdoemden. Hij zag niet het wonder van een ontwakende stad: hij werd gefascineerd door de donkere massa van de grote stad. Hij Trok zijn zijden kamerjas aan, schoof een stoel naar het brede balkonraam, zette het ver open en ging zitten, de blik strak gericht op Warschau. Nooit kon hij genoeg krijgen van dit panorama, en het was, alsof dit kijken hem nieuwe krachten gaf en de zekerheid, dat hij gelijk had. Hoe langer hij keek, hoe rustiger, zekerder en waakzamer zijn gedachten werden. (191)

Tekst gaat verder onder de afbeelding

De schrijver Leopold Tyrmand

Leopold Tyrmand (1920 – 1985), geboren in een Joodse familie in Warschau, was tijdens de tweede wereldoorlog verzetsstrijder. Hij schreef voor een Sovjetkrant en hielp mensen naar Rusland te vluchten. Hij werd opgepakt en vastgezet, maar ontsnapte uit de gevangenis in Vilnius. Om de Holocaust te ontvluchten, belandde hij uiteindelijk met valse papieren in Duitsland waar hij werkte als ober.

In een poging het neutrale Zweden te bereiken, werd hij opgepakt en zat het laatste jaar van de oorlog uit in het Grini concentratiekamp in Noorwegen. Na de oorlog keerde hij terug naar Warschau en begon zijn schrijverscarrière. Zły werd gepubliceerd in 1955 en was gelijk een succes. Zijn latere boeken waren maatschappijkritischer en het lukte hem niet om deze te publiceren onder het communistische regime. In 1965 vertrok hij naar de Verenigde Staten waar hij de rest van zijn leven woonde. Hij bleef schrijven, maar het succes van Zły evenaarde hij nooit meer.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Een baksteen kopen

Het bekendste voorbeeld van de invloed van Zły op de Poolse taal en cultuur is de baksteenscene. Als de naamloze man met de bolhoed over straat loopt, wordt hij gestopt:

“Meneer,” zei plotseling een zachte, rauwe stem. De man met de bolhoed draaide zich langzaam om, volkomen op zijn hoede. De stem kwam uit een donkere schuilhoek.

“Meneer,” herhaalde de stem, die nu heel dichtbij was, “wilt u een baksteen van me kopen?” Tegelijkertijd werd hij met geweld tussen met kalk bespatte planken en naar vocht ruikende muren getrokken. De gestalte die hem geroepen had, kon hij nog steeds niet goed zien. Op gezichtshoogte zag hij wel een grote, keurig in krantenpapier verpakte baksteen. Nog een seconde en er was een ernstige botsing geweest tussen de steen en de neus van de man met de bolhoed. Intuïtief week hij terug, maar een sterke hand hield hem achteraan zijn jasje vast. Hij keek de vreemde verkoper aan en vroeg: “Wat moet die steen kosten?” Uit het duister fonkelden een paar kleine ogen.

“Twintig zloty,” zei de hese stem.

“Dat is niet eens duur,” zei de man met de bolhoed verbaasd. Zonder tegen te stribbelen haalde hij een bankbiljet tevoorschijn en gaf dit aan de jongeman.

“Mooi,” zei de hese stem, “nu is hij van u.” Met deze woorden overhandigde hij de ander vriendelijk de baksteen, wat de ander bijna zijn evenwicht deed verliezen. Toen hij ongeveer twintig steppen had gedaan, hoorde hij een zacht geruis en een lange, donkere silhouet versperde hem plotseling de weg.

“Koopt u een baksteen van me?” vroeg een hoge, dreigende stem. Tegelijkertijd zag de man met de bolhoed een reusachtige steen, die dit keer niet verpakt was. Hij wilde al gaan onderhandelen, toen er iets gebeurde, dat hem even van verbazing deed fluiten. Achter zijn rug fluisterde iemand energiek: “Jackie, laat die man gaan. Hij heeft al een steen gekocht.”

Je kan je voorstellen dat “een baksteen kopen” inmiddels synoniem is aan een miskoop doen en belazerd worden. We leren dat deze jongens onderdeel zijn van Merynos’ Sachet, ze werken in de steenafdeling: kleinverkoop van bouwmaterialen. Via deze eufemistische afdelingen (de kledingafdeling berooft mensen van hun kleren) heeft Merynos tientallen werknemers in dienst.

Zły in het Nederlands

Zły is vertaald naar het Engels en het Nederlands, maar deze zijn niet makkelijk te vinden: de vertaling van J. Wim Crom uit 1964 wordt allang niet meer gedrukt. Bovendien vertaalde J. Wim voornamelijk vanuit het Duits, dus waarschijnlijk is het een vertaling van een Duitse vertaling. In het Engels heet de vertaling “The Man with the White Eyes”. Deze vertaling stamt uit 1959 en is ook niet makkelijk te vinden.

Wat enigszins verloren gaat in de Nederlandse vertaling, zijn de kleurrijke namen van de personages. De namen zijn ongewijzigd gebleven, maar hiermee gaat de diepere betekenis verloren. Zo betekent de naam van de crimineel Kudlaty ruig en verward. Kolanko, de naam een journalist, betekent elleboog: hij is vrij flexibel en buigzaam. Het is te hopen dat het ooit opnieuw wordt uitgebracht in een moderne vertaling dat recht doet aan de dubbele lagen en woordgrappen. Een verfilming zou ondertussen ook niet misstaan: het plot leent zich uitstekend voor een verfilming. Hoewel er veel over gespeculeerd wordt, is dit er nog nooit van gekomen.

Cultboek

Zły is een heerlijk boek waarin Tyrmand het Warschau van de jaren 50 tot leven brengt met een goed verhaal en een verzameling fascinerende personages. Het mag met recht een cultboek genoemd worden: buiten Warschau is het nauwelijks bekend, en Warschauers zijn of fan van het boek, of hebben het nog niet gelezen. Als je het tegenkomt in een tweedehands boekenwinkel: twijfel niet, je zult er geen spijt van krijgen .

***

Over Syme van der Lelij

Deze ode is een eerste bijdrage, en hopelijk niet de laatste, van Syme van der Lelij. Syme (1990) raakte op zijn vijftiende gefascineerd door Polen tijdens een uitwisseling in het dorpje Nakło nad notecią. Hij studeerde Engels en moderne literatuur, waarna hij voor het avontuur naar Krakau verhuisde. Sinds 2017 woont hij met zijn Poolse vriendin Maria en twee katten in Warschau. Hij leest graag Poolse literatuur, kijkt Poolse films en ook de keuken (pierogi!) en natuur bevallen hem erg goed.

De foto van de het boek is gemaakt door Syme.

Meer lezen over Warschau?

Wil je meer lezen over de wederopbouw van Warschau nadat het in de Tweede Wereldoorlog was vernield? Lees dan het Dossier: Reconstructie van Warschau.