Van Bug tot Bosbaan: Een onwaarschijnlijk overlevingsverhaal

In zijn nieuwe boek 'Liever dier dan mens' volgt Pieter van Os de levens­loop van Mala Rivka Kizel. Aan de hand van 20 waterlopen schetst Pieter in een proloog, 18 episodes en een epiloog het onwaarschijnlijke overlevingsverhaal van de Joodse Mala, geboren in Polen, die verliefd wordt op een Duitser, in een gezin terecht komt van fanatieke nazi's en Volksdeutsche wordt. Na de oorlog komt ze via Polen, Duitsland en Israël in Nederland waar ze nu nog leeft en haar verhaal via het boek van Pieter met de lezer deelt. 

Naar analogie van de hoofdstuktitels – alle genoemd naar rivieren – bevaart de schrijver allerlei zijtakken. Daardoor ontstaat een rijk beeld van de situaties waarin zijn hoofdpersoon belandt en die werkwijze geeft eveneens een goed gedocumenteerde inzage in de geschiedenis van Polen en de Joodse gemeenschap aldaar. 

In oktober organiseren we een aantal lezingen met Pieter van Os. In het inschrijfformulier staan data en locaties en kunt u uw plek te reserveren!

Een bron is geen bron

Als een goed journalist gaat Pieter op zoek naar aanvullende bronnen voor dit verhaal. Eén bron (Mala) is geen bron. Deze zoektocht leidt ertoe dat hij de levensloop omgeeft met de historische context. Daarmee vormt het boek voor lezers ook een intrigerende kennismaking met de geschiedenis van Polen, Duitsland en het Joodse volk in de jaren voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

Zijstromen

In de proloog gaat Pieter met een Poolse kennis, die gelijk als tolk fungeert, op zoek naar een onderduikadres dat hij kent van één van de vele verhalen die hij tijdens zijn  uitgebreide research heeft gelezen. Op de terugweg vraagt deze kennis wat dit onderduikadres te maken heeft met de hoofdpersoon Mala. Deel van het antwoord is dat ook dit een verhaal is van een joodse Pool die probeerde te overleven
op het Poolse platteland Iets wat ook de hoofdpersoon enkele maanden
heeft geprobeerd. Geconfronteerd met de reflectie dat er die manier heel veel verhalen zijn moet Pieter constateren dat dit inderdaad een van de vele zijpaden is die hij kan bewandelen in zijn onderzoek en in zijn boek.

Ondanks deze overdenking blijft door het hele boek heen de schrijver deze zijpaden opzoeken, of in de analogie van de rivieren, deze vertakking bevaren. Dit leidt echter niet af van het verhaal en sterker nog, het voegt iets toe aan het onwaarschijnlijke verhaal. Ten eerste ontstaat een rijk beeld van de situatie waarin Mala iedere keer terecht komt. Dit helpt om haar verhaal beter te begrijpen. Daardoor wordt het minder 'onwaarschijnlijk'. Hoewel er weinig tot geen direct bronnen zijn die het verhaal bevestigen, verzamelt Pieter op die manier veel 'ondersteunend bewijs' voor de echtheid van het verhaal. Daarbij ontstaat een boek dat de lezers een goed gedocumenteerde inzage geeft in de geschiedenis van de regio en de Joden.

Polen en Joden.

Het hoofdstuk over Mala's aankomst in Israël na de oorlog wordt voorafgegaan door een uitspraak van Saul Bellow: 'Als je wilt dat iedereen van je houdt, moet je nooit de Israëlische politiek bespreken'. Een parafrase kan zijn 'Als je wilt dat iedereen van je houdt, moet je nooit de Poolse geschiedenis bespreken' (en zeker niet die van Polen en Joden).

Toch is dit precies wat Pieter van Os doet en hij schuwt niet om in het boek ook de kritische noten bij de Poolse geschiedenis te plaatsen. Zo stipt hij aan dat het in Polen wel opportuun is te benoemen dat delen van de Joodse bevolking het Rode leger verwelkomde in 1939 maar dat het niet kan om daar tegenover te zetten dat een deel van de Poolse bevolking twee jaar later de Duitsers hartelijk ontvingen. "Alleen al door dit hier bij wijze van voetnoot te melden, kan ik eventuele Poolse subsidie voor een vertaling van dit boek vergeten, zo leggen Poolse historici me uit." tekent de schrijver op. Ook andere kritische geluiden komen aan bod, bijvoorbeeld van de Poolse schrijfster Anna Bikont (die Pieter interviewde voor NRC).

Of het nu gaat over antisemitisme voor de oorlog, de Poolse rol tijdens de vervolging in de oorlog of het antisemitisme na de oorlog met als dieptepunt de Pogrom van Kielce in 1946. Zonder de intentie te hebben om wat gebeurd is goed te praten schets van Os de bittere armoede in het oosten van Polen voor de oorlog. De haat voor het communisme en hoe het communisme gekoppeld wordt aan het jodendom of de wetteloosheid in Polen kort na de oorlog en de impact die dat heeft. Interessant is de uitleg hoe de terugkomst van overlevende joden bij de Poolse bevolking een schuldgevoel kan triggeren die leidt tot agressie naar deze terugkerende Joden.

Liever dier dan mens

Misschien nog wel meer dan dat de zijstromen de historische context geven, schetsen ze ook de aard van de mens. In goede zin maar, en dat mag in die periode niet verwonderen, ook in kwade zin. Het is naar deze kwade aard van de mens dat de titel van het boek verwijst.

De titel komt oorspronkelijk uit een gedicht dat Mala, nu mevrouw Schlafer, zich herinnert. De journalist slaat aan het zoeken en komt uit bij Ludwik Jerzy Kern. De verklaring van de titel gaf mevrouw Schlafer ons nog tijdens de boekpresentatie: "Dieren stoppen met doden als ze genoeg hebben om te eten.....". Het is niet gek dat ze dit verteld als ze net daarvoor in herinnering riep hoe ze zelf wegvluchtte uit het getto en haar hele familie verloor.

Toch is het boek, ondanks alle grauwe feiten uit de geschiedenis, daarmee niet donker. Ten eerste door de kracht van de wil om te overleven. De wil bij het individu Mala maar ook de wil bij het Joodse volk. Meer nog laat het boek zien hoe, doordat Mala in verschillende groepen en talen kennis maakt met 'de ander', je de ander ook weet te waarderen en of zelfs genegenheid kan voelen een moeder van een fanatiek nazi-gezin en verliefd wordt op een Duitse vliegtuigingenieur.

Wie is Mala?

Mala wordt in 1926 geboren in een klein dropje zoals er toen zo vele waren in het oosten van Polen. Dorpjes met grote orthodoxe joodse gemeenschappen, sjtetls. Dorpjes vaak met hun eigen Jiddische cultuur. Ze verhuist met haar ouders, broers en zussen naar Warschau. Haar vader geeft talmoedonderricht aan huis aan zijn eigen zonen en andere jongens. In dit orthodoxe gezin zijn meisjes tweederangs. Dat een zus in het mondaine Warschau van voor de oorlog verliefd wordt op een seculiere jood kan al helemaal niet. Toch ontkomt het gezin er niet aan in Warschau dat invloeden van buiten binnen dringen en komt Mala op een school terecht waar ze in de klas komt te zitten met katholieke kinderen en zo leert ze Poolse rijmpjes. Een vaardigheid, net als haar talenkennis, die haar een aantal keer helpt tijdens haar overlevingstocht.

Als de oorlog Polen overspoelt, komt het ouderlijk huis in het getto van Warschau te liggen. Mala kan als kind relatief gemakkelijk het getto in en uit slippen. Net als andere kinderen verdient ze aan smokkel. Als een van de andere smokkelende kinderen buiten het getto door de Duitsers wordt gedood, besluit Mala om het getto te ontvluchten. Daarmee begint de zwerf- en onwaarschijnlijke overlevingstocht door het oosten van Polen en Duitsland.

...de Bosbaan

Pas na de oorlog komt ze terug naar Polen als enige overlevende van het gezin. Ze probeert daar een nieuw bestaan op te bouwen net als veel andere overlevende Joden. Deels met de genoemde pogrom als trigger zoeken veel Joden, en ook Mala met haar man, hun toevlucht in de nieuwe staat Israël. Via het werk van haar man komen ze uiteindelijk in Nederland, in Amstelveen, waar Pieter haar verhaal optekent. De 94-jarige Mala nam bij de boekpresentatie op 11 oktober zelf het eerste exemplaar in ontvangst. Het boek is vanaf 10 oktober verkrijgbaar.

Liever dier dan mens

Het boek in de media

In het radioprogramma Nieuwsweekend van zaterdag 12 oktober een interview met Pieter van Os over zijn boek. In dagblad Trouw verscheen een boekrecensie.

Joods-christelijke beschaving

Een van de zijrivieren die Pieter bevaart, is het verhaal van de 'joods-christelijke beschaving'. Een term die de laatste tijd ook met regelmaat opduikt in het publieke debat. Pieter laat zien dat dit een bedenksel van de Amerikaanse legerleiding. In de Groene een long read over dit onderwerp wat gebaseerd is op de passage uit het boek.

In een nazi-gezin

In de NRC van vrijdag 18 oktober staat een bewerking van een van de hoofdstukken van het boek. De episode waarin Mala verblijft in een fanatiek nazi-gezin. Deze episode is ook te beluisteren als NRC podcast.