Het meisje en de geleerde: Een levensverhaal en twee Rembrandts

Schrijfster en kunsthistorica Gerdien Verschoor maakt in Polen, waar ze een tijdje verbleef, kennis met twee Rembrandts. Het verhaal van deze schilderijen en haar laatste eigenaresse, gravin Karolina Lanckorońska, staat centraal in het nieuwe boek Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts.

Eén boek, twee gedachten

Het boek verhaalt aan de ene kant de geschiedenis van beide schilderijen. Hoe ze, door een lange omweg, in het bezit kwamen van de laatste Poolse koning Stanisław August. Ook belicht de schrijfster hoe de schilderijen zijn bewerkt om beter bij elkaar te passen om zo als tweeluik door het leven te kunnen gaan. Uiteindelijk komen de schilderijen in het bezit van de rijke, adellijke familie Lanckoroński, woonachtig in het oosten van Polen, nu gelegen in de Oekraïne.

Graaf Karol Lanckoroński, de vader van Karolina Lanckorońska, is een kunstverzamelaar en verzamelt ook veel afbeeldingen van kunstwerken. De jonge Karolina kan geen genoeg krijgen van al deze beelden en laat haar verbeelding hierbij de vrije loop. De geschiedenis van Karolina is het tweede verhaal in het boek.

Wenen en Polen

De familie heeft een landgoed in Polen waar Lanckoroński 's zomers verblijven. In de winter woont de familie in Wenen. Karolina verdiept zich in de kunstgeschiedenis. Als een van de eerste vrouwen promoveert ze in dit vak en vindt een betrekking aan universiteit van Lwów (nu Lviv in de Oekraïne).

De familie raakt het landgoed kwijt na de Russische invasie van Polen in september 1939 aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Karolina zet zich in voor het Rode Kruis in bezet Polen en tegelijkertijd voor het Poolse verzet tegen de Duitsers. Dit leidt uiteindelijk tot haar arrestatie en gevangenschap in het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück.

Verbeeldingskracht

Met haar verbeeldingskracht haalt ze alle kunstafbeeldingen weer voor de geest waarmee ze de ontberingen kan doorstaan. In het kamp geeft Karoline andere gevangenen les in kunstgeschiedenis totdat ze door inzet van een bevriende diplomaat door de Duitsers wordt vrijgelaten waarna ze zich in bevrijd Italië nog sterkmaakt voor de geallieerde zaak.

De kunstcollectie

In de oorlogsjaren verdwijnt een deel van de collectie in de verschillende kunstverzamelingen van de hoge nazi's. Na de oorlog weet de familie een groot deel van de collectie terug te krijgen. Beide Rembrandts blijven in het bezit van de familie Lanckoroński totdat Karolina als laatste van de familie haar kunstcollectie na de val van het communisme schenkt aan de Poolse staat. Een nieuwsberichtje hierover is voor Verschoor de kennismaking met deze twee verhalen wat uiteindelijk heeft geleid tot dit boek.

Onwaarschijnlijk maar waar

De schrijfster Verschoor heeft overwogen om het verhaal als roman te schrijven maar een aantal feiten is zo bizar en fascinerend dat de roman als zeer onwaarschijnlijk zou zijn weggezet. Daarom is de keuze uiteindelijk gevallen op een non-fictie boek.

Het boek combineert twee verhalen in afwisselende hoofdstukken over de schilderijen en Karolina. Daarbij moet gezegd worden dat het geheel doorspekt is met veel (kunst)historische details. Het boek is enerzijds zo rijk aan feitelijke informatie en anderzijds zo vol zeer uitbundige beschrijvingen die in een (historische) roman niet zouden misstaan dat de lezer behoorlijk wat tijd moet nemen om dit alles tot zich door te laten dringen. Het boek lijkt dan ook op twee gedachten te blijven hinken.

Deze kanttekening terzijde heeft Gerdien Verschoor met haar boek Het meisje en de geleerde het lot van twee, een lange tijd als verloren gewaande schilderijen en een levensloop van een markante, sterke en eigenwijze vrouw voor Nederlandse lezer toegankelijk gemaakt. Ze heeft dit met veel liefde voor haar personages en met grote passie en kennis van zaken gedaan. Dit maakt het boek alleszins de moeite van het lezen waard.

Personages die je wakker wilt kussen

"Vanuit Nederland - schrijft Gerdien Verschoor in het begin - is het met een  beetje geluk maar een paar uur reizen naar de Rembrandts in Warschau. Een vliegtuig nemen, je je in een drukke stadsbus wurmen, bij het plein voor het Koninklijk Paleis uitstappen, de entreehal binnengaan en verder gewoon de borden volgen. Je loopt over tapijten en parketvloeren. Dan ben je alleen met de schilderijen. Links: Het Meisje in de schilderijlijst, haar ogen twee knopen onder een buitenmodel baret. Rechts: de Geleerde aan zijn lessenaar, blik op oneindig, ganzenveer in aanslag. Personages die je wakker wilt kussen, ook al zijn ze achter duimdik glas gevangen."

Daar is Verschoor met haar boek zeker in geslaagd.

Andere recensie lezen?

• De gravin en haar Rembrandts in NRC
• Het meisje en de geleerde, een verhaal dat verteld moest worden in AD
• ‘Ik schreef dit boek over de verloren Rembrandts in vier maanden. Alles zat immers al jaren in mijn hoofd.’ in Trouw
• Zutphense Gerdien Verschoor voltooit levenswerk over Rembrandt uit passie voor Polen in De Stentor

Afbeelding Karolina via Wikimedia Commons By unknown-anonymous - Centralne Archiwum Wojskowe, Public Domain, Link