Elżbieta Zawacka, of Agent Zo, is de enige vrouwelijk Cichociemna
Na haar boek over Krystyna Skarbek komt de Britse historica Clare Mulley nu met het boek ‘Agent Zo’, het levensverhaal van Elżbieta Zawacka (1909-2009). Een levensverhaal waarin de oorlog en de rol van vrouwen in de strijd voor vrijheid centraal staat. Daarbij beslaat dit het grootste deel van de twintigste eeuw en daarmee de ontwikkeling van Polen van de nieuw verkregen onafhankelijkheid in 1918 tot en met de val van het communisme.
Agent Zo in de strijd tegen de Duitsers
Zo is de schuilnaam van Elżbieta Zawacka die in 1909 werd geboren in Torun. Dit deel van Polen was na de delingen uit de tweede helft van de achttiende eeuw onderdeel van het Duitse Keijzerrijk. Daardoor groeide Zo, zoals we haar verder noemen, tweetalig op en kreeg ze de liefde voor Polen met de paplepel ingegoten. Waar de tweetaligheid bovenal praktische waarde krijgt is het liefde voor Polen en de rol van vrouwen in de strijd voor de vrijheid die een rode draad in haar leven gaan vormen.
Nog voor de oorlog is ze nauw betrokken bij de PWK (Przysposobienie Wojskowe Kobiet – Militaire Training voor Vrouwen). Een organisatie die zomer- en winterkampen opzet waar Poolse (jonge) vrouwen geschoold worden in basis militaire vaardigheden. Een voorbeeld van de uitwerking van de progressieve wetgeving in Polen na de verkregen onafhankelijkheid in 1918.
Veel van deze vrouwen, ook Zo, leverden een actieve bijdrage aan de strijd in het najaar 1939 als eerst Duitsland en aansluitend de Sovjet Unie Polen binnen vielen. Zo onderscheidde zich in het organiseren van de bevoorrading van troepen.
Na het staken van de openlijke strijd gingen veel van de PWK leden in het verzet dat zich uiteindelijk omvormt tot de AK, het reguliere binnenlandse leger dat loyaal was aan de regering in ballingschap in eerst Frankrijk van vanaf zomer 1940 in London. Zo zette zich vanaf het begin in voor het opzetten van een koeriersdienst, de organisatie Zagroda (Farmstead in het Engels) naar de regering en reisde, dankbaar gebruik makend van haar accentloze Duits tientallen keren naar Duitsland.
Uiteindelijk kreeg ze van de bevelhebber van de AK de opdracht om zelf naar London te reizen. Een van haar taken was om daar ook te pleiten voor toegang voor vrouwen tot het leger.
Zo in Engeland en de enige vrouwelijk ‘Silent Unseen’
Na een eerste mislukte poging slaagde Zo bij haar tweede reis om London te bereiken. Ze zette zich in om de organisatie voor de communicatie met Polen te verbeteren, meestal tot ergernis van de mannen die ze daarbij opdrachten gaf of bekritiseerde. Ook pleitte ze bij de Poolse president Sikorski voor de rechten van vrouwen maar die heeft daar, in het licht van de geopolitiek met Rusland en de andere geallieerden weinig tot geen aandacht voor.
Uiteindelijk werd duidelijk dat ze meer toegevoegde waarde had in Polen. Zo werd ze getraind in parachutespringen en werd ze enige vrouw die springt boven bezet Polen als onderdeel van de Poolse Cichociemni (de ‘silent unseen’), zij werd daarmee de enige Cichociemna.
Nog voor ze vertrekt sprak ze met de nieuwe Poolse president over het recht van vrouwen en nam de regering een wet aan die dit mogelijk maakte. In september 1943 keerde ze per vliegtuig en met een nachtelijke parachutesprong terug naar Warschau waar ze in augustus 1944 een van de vele vrouwen werd die meevocht in de nationale opstand, de Opstand van Warschau. Naar schatting telde de AK op zijn hoogtepunt 400,000 leden waarvan 10% vrouw en niet alleen als koerier.
Tot Zo’s frustratie haar rol beperkt tot logistiek waarin ze zo capabel bleek en had ze liever echt meegevochten. Haar belangrijkste bijdrage is misschien wel dat vrouwen inderdaad gezien werden als volwaardige soldaten waardoor na de capitulatie ze door de Duitsers als krijgsgevangen werden behandeld wat voor velenwaarschijnlijk levensreddend is geweest.
Na de oorlog
Toen de Sovjet de Duitsers verdreven probeerde Zo eerst nog verzet tegen de Sovjets te organiseren maar ze zag al snel in dat daar geen of beperkte voedingsbodem voor was onder vele van de voormalige AK-leden. Daarom zoekt ze haar weg in de nieuwe Poolse communistische maatschappij en zoekt ze hoe de Polen het beste kon dienen. Zo koos voor een rol als docente. Daarmee bleef ze lange tijd buitenschot als de communisten AK-strijders gaan vervolgen. Uiteindelijk belandde ook zij de in gevangenis maar bleef haar de doodstraf bespaard.
Uiteindelijk leverde Zo ook daar strijd, door andere gevangenen te leren lezen en schrijven (waar onderwijs in de gevangenis was verboden).
Strijd voor de herinnering
Zo zag dat het communistische regime het narratief over de oorlog en de rol van de AK naar zich toetrekt. Ze nam het besluit om getuigenissen van AK-strijders te documenteren. Als ze bij hoge uitzondering in de jaren zventig naar het VK mag voor een bijeenkomst over ‘onderwijs op afstand’ waarin ze een specialist was geworden, gebruikt ze die reis om daar de archieven in te duiken. Ook zorgde ze voor dossiers over AK-leden zodat die door de regering in ballingschap nog konden worden onderscheiden het AK-kruis konden ontvangen.
Na de val van het communisme – uiteraard was Zo ook daarbij betrokken - blijft ze zich inzetten en is haar onderzoek overgegaan in een stichting. Deze stichting beheert nu nog steeds haar nalatenschap.
Voordat Zo in 2009 overleed kreeg ze nog een hoge Poolse onderscheiding en kreeg zo officieel (en als enige vrouw) de rang van brigade generaal.
De lotgevallen van gewone mensen
Natuurlijk doet bovenstaande samenvatting van de levensloop Zo te kort en om die reden kunnen we het boek dan ook van harte aanbevelen. Een extra reden om het boek te lezen is dat de schrijfster naast de belevenissen van Zo ook de lotgevallen van verschillende personen beschrijft die Zo in haar leven ontmoet.
Schrijnend is het verhaal van een van haar medestrijders in Zagoda, Emilia, die na valse beloften van haar communistische ondervragers/beulen en in opdracht van een voormalige leidinggevende uit de AK de namen van vele bekenden opgeeft die vervolgens worden opgepakt en in schijnprocessen worden berecht. Zo zet zich succesvol in voor haar eerherstel.
Door haar rol ontmoette Zo vele prominente Polen, naast de al genoemde president Sikorski – die kort na de ontmoeting met Zo vertrok voor een reis naar het Midden-Oosten en op de terugreis bij Gibraltar omkwam -ook de beide commandanten van de AK. Nog voor de oorlog kreeg ze mathematica van een van de Polen die de Duitse Enigma code wist te kraken.
Naast alle grote namen ontmoet Zo natuurlijk ook veel ‘gewone’ Polen die onder bijzondere omstandigheden tot bijzondere prestaties kwamen. Het goed gedocumenteerde boek bevat veel voetnoten*) waardoor bijna van iedere persoon de lotgevallen te lezen zijn. Dit maakt inzichtelijk hoeveel slachtoffers de ondergrondse strijd kende en hoe meedogenloos de Duitsers optraden maar ook welke offers nog volgde onder het communistische regime na de oorlog.
Deze omvang van de terreur zal voor veel lezers uit Nederland een nieuw inzicht opleveren en kan bijdragen aan begrip voor de Poolse omgang met het verleden. Ook over de naoorlogse jaren is in Nederland – merken we – relatief weinig bekend en daarop werpt dit boek ook
Meer dan de enige Cichociemna
Tot slot moeten we nog benoemen dat de schrijfster nadrukkelijk de rol van vrouwen uitlicht. Het is niet toevallig dat een eerder boek stilstond bij Krystyna Skarbek, Churchills favoriete spion. Dit thema komt in dit boek en met de drijfveren van Zo nadrukkelijk aanbod. Daarmee is het boek meer dan alleen een historisch relaas over de enige vrouw van de 316 Cichociemni die per parachute gedropt werden boven Polen, van een overlevende van de AK die zo’n belangrijke rol vervulde in ‘Zagoda’ en meevocht in de Opstand van Warschau.
Deze Cichociemna laat ons via het boek van Clare Mulley kennismaken met een belangrijk deel van de Poolse geschiedenis en de rol van de vrouwen zoals die geschreven hoort te worden en niet zoals de communistische machthebbers wilden dat we die zouden kennen. Daarmee sluit dit boek naadloos aan bij de ambities van deze unieke Cichociemna.
Verder lezen
Het boek is bijvoorbeeld verkrijgbaar via bol of amazon. Op de site van de BBC staat een uitgebreid artikel en in onderstaande video introduceert de schrijfster zelf het boek op een historische plek in Engeland:
*) een voorbeeld van een van die voetnoten, gaat over de Cichociemni. In totaal vertrokken er 316 naar Polen. 8 kwamen om tijdens de vlucht. 91 vochten mee in de Opstand (waarbij erg 18 sneuvelde). Naast deze achttien kwamen nog eens 66 (dus 84 in totaal) om in de strijd of werden vermoord door de Gestapo. 10 pleegden zelfmoord bij de arrestatie. Van de overlevende van de oorlog, werden er nog 9 geëxecuteerd door de communisten.
