Bezem & Kruis
Bij Primavera pers verscheen Bezem & Kruis, de Nederlandse vertaling van het werk Miotła i krzyż (2013) van de Poolse Piotr Oczko. Verwacht geen vergelijking van de Nederlandse (Bezem) en Poolse (Kruis) cultuur zoals in het artikel Tussen Zwaard en Zwabber. Dat wordt ook gelijk duidelijk als we de ondertitel erbij lezen: De Hollandse schoonmaakcultuur of de geschiedenis van een obsessie (Kultura sprzątania w dawnej Holandii, albo historia pewnej obsesji). De schrijver is filoloog en kunsthistoricus en levert met dit boek (vertaald naar het Nederlands door Paul Hulsenboom) een prachtig werk af.
De Hollandse cultuur van buiten bekeken
Het boek nodigt uit om of van kaft tot kaft door te lezen voor een gedegen inzicht in de zienswijze van Oczko en de onderbouwing daarvan. Maar ook is het mogelijk om er rustig door heen te balderen met de prachtige afbeeldingen van de kunstwerken en daar zijn beschouwingen bij te lezen. Interessant is dat de Nederlandse schoonmaakcultuur in een historische context wordt geplaatst en beschouwd wordt door de ogen van een ‘buitenstaander’. De aanhalingstekens zijn bewust want met zijn kennis van Nederland is de vraag in hoeverre deze professor aan de Uniwersytetu Jagiellońskiego in Kraków, die al meerdere artikelen en boeken schreef, nog als buitenstaander gezien kan worden.
Kunsthistorisch werk
Is het dan alleen een boek over de Nederlandse schoonmaakwoede? Nee, het mooi vormgegeven boek bevat tientallen afbeeldingen. Zelf zegt de schrijver in zijn voorwoord: "De afbeeldingen in dit boek dienen niet als ‘verfraaiing’ en ‘plaatjes’. Ze vormen een parallelle vertelling en zijn een volwaardig iconografisch discours, dat vaak nog veelzeggender en belangrijker is dan de tekst."
Het Kruis
Als de titel niet verwijst naar Nederland en Polen, waar komt deze dan wel vandaag? Ook daarvoor geven we het woord aan de schrijver: "De titel van dit boek, Bezem & Kruis, is geïnspireerd door twee gravures […] beide onder dezelfde titel: Geloof reinigt het menselijk hart met het bloed van Christus. Ze vestigen namelijk allebei de aandacht op de veelheid aan (theologische red.) betekenissen die aan het schoonmaken (en de bezem red.) gegeven kunnen worden."
Daarmee geeft de verklaring van de titel een voorzet voor een van de hoofdstukken waarin een pallet aan kunst de revue passeert waarop in een of andere vorm een bezem terugkomt. Zo bij elkaar gerangschikt in een boek zou je bijna denken dat er inderdaad geen ander object is dat meer voorkomt in Nederland dan een bezem. Toch heeft de bezem of borstel vaak ook een belangrijke overdrachtelijke betekenis, net zo goed als schilders met andere objecten op schilderijen vaak een of meerdere boodschappen hadden voor de kijker.
Is Nederland bijzonder?
Het eerste hoofdstuk van het boek staat stil bij het propere imago van Nederland. Dit doet de schrijver door verschillende (reis)beschrijvingen aan te halen en inderdaad daarin komt met regelmaat de properheid van de Nederlandse (of beter Hollandse) steden aan bod.
Zelf reflecteert de schrijver daarop door te constateren dat dit mogelijk ook van elkaar is overgenomen. Verder is het relevant op om te merken dat de reizigers met name de (rijke) steden in het westen boven de rivieren bezochten en het platteland daarbij – naar wij vermoeden – links lieten liggen. Dit zal het beeld beïnvloeden. In de steden was immers een rijke burgerij die aan de ene kant de luxe had om dienstmeisjes aan het werk te zetten en aan de andere kant wilde pronken met de mooie vloeren en meubels. Een burgerij die mogelijk werd doordat de landbouw moderniseerde. De import van graan uit Polen maakt het mogelijk dat er een focus kwam op veeteelt en het overschot aan zuivel leidde tot handel met de steden en export.
Ook wordt een deel van de verklaring gezocht in ons Calvinisme. Zo blijken ook in Zwitserland de protestantse kantons schoner dan de katholieke.
Een andere verklaring wordt gezocht in ons klimaat: Ons vochtige klimaat maakt het noodzakelijk om metalen goed te poetsen om roest te voorkomen en hout goed te boenen en strak in de was of lak te houden om rot tegen te gaan.
Blik op andere landen
Interessant is ook dat hij beschrijvingen van andere landen daar tegenoverzet waaronder ook zijn eigen Polen (of eigenlijk in de geschiedenis het Pools Litouwse gemenebest of de Poolse gebieden onder Pruisisch of Russische invloed. Daarin komen bijvoorbeeld de kleine boerderijtjes naar voren waarin mensen en dieren samenleefden. Zou in diezelfde tijd een reiziger in Nederland zich op het platteland hebben gewaagd, dan had hij gezien dit samenleven van mensen en dier ook hier voorkwam. Ga vandaag voor de voorbeelden maar naar het Openluchtmuseum in Arnhem. Dit is een perspectief dat ontbreekt in het boek.
De schrijver laat een Duitse reiziger aan het woord die rept over orde en netheid bij de gegoeden in Warschau tegen de onzindelijkheid van de lagere standen. Deze reiziger vraagt zich af of dat komt omdat ze Pools zijn – over vooroordelen gesproken – of doordat zij arm en geknecht zijn. Immers waren veel Poolse boeren horigen van de Poolse adel.
Ook wordt het Poolse platteland omschreven als een modderboel of stoffige omgeving. Waarschijnlijk speelt ook hier het klimaat een rol met de lange winters waarna smeltende sneeuw zorgt voor een modderige ondergrond en het landklimaat kan zorgen voor langere droge zomers.
De Poolse blik op Nederland
Interessant is dat de schrijver uit eerste hand toegang heeft tot bronnen van Poolse schrijvers. Nederland was in de zeventiende eeuw volgens hem een populaire bestemming voor de Poolse reizigers. Ook in de Poolse beschrijvingen komen de properheid en de pantoffels naar voren. Zelf reflecteert de schrijver dat ook hier deels sprake kan zijn van het overnemen van beelden van andere beschrijvingen. Dat vooroordelen mogelijk mee spelen blijkt ook uit de beschrijving van de joodse buurt in Amsterdam, ‘vertegenwoordigers van een afzonderlijk ras’ en de situatie daar wordt vergeleken met die in steden in Tunesië of Marokko ‘die bekend staan om hun ordeloosheid en verwaarlozing’. Een dergelijk opmerking getuigd volgens ons niet van een gefundeerde eigen mening maar eerder van een vooringenomenheid.
Van de zeventiende eeuw naar recentere geschiedenis
Het boek laat ook beelden zien van recentere tijden. Daaronder mooi fotomateriaal waarop vrouwen in klederdracht uit Spakenburg en Zeeland aan de schoonmaak zijn. En beeldmateriaal waarin de bezem een rol speelt als het gaat om het overdrachtelijke schoonvegen van het land na de Russische revolutie. Helaas naast een plakkaat waarop NSB voorman Mussert spreekt over schoonmaak houden. Analoog aan dat beeld zien we ook een plakkaat van een Pools nationalistische partij die voor de oorlog de joden naar een getto wil vegen.
De vraag is of het gevonden fotomateriaal van schoonmakende vrouwen nu perse typisch Nederlands is. Geheid dat ook uit andere landen, als je er op gaat letten, vergelijkbare iconografie beschikbaar is net als bij genoemde posters. Bezoek in Polen een woonwijk met de karakteristieken betonnen flatgebouwen uit de jaren zestig en zeventig en de kans is groot dat er - ook nu nog - een kloprek (trzepak) te vinden is. OK, het wordt dan in het onderstaande geval wel als speeltoestel gebruikt:
Een aanrader
Het boek – hardcover, 350 pagina’s tekst met vele afbeeldingen in kleur plus 50 pagina’s voetnoten, bronvermeldingen etc. – is voor iedereen met een interesse in (kunst)geschiedenis echt een aanrader. Het is altijd goed als iemand je een spiegel voorhoud op het eigen gedrag en het is zeker interessant om te reflecteren in hoeverre het gedrag zoals beschreven in dit boek vanuit de zeventiende nog doorleeft in het Nederland van nu.
Het is ronduit opmerkelijk hoeveel beelden met bezems de schrijver wist te verzamelen en hoe je als lezer daarmee een mooie overzicht krijgt van de kunstgeschiedenis en niet alleen met de bekende namen als Vermeer of Rembrandt. Alleen met het afstoffen van al die beelden laat Ockzo zien dat hij misschien al minder buitenstaander is dan je op voorhand denkt. Wat blijft is een mooi boek, dat voor velen uren leesplezier garant staat. Laat de stofzuiger maar even wachten. Het stof loopt heus niet weg.
Bestellen? Steun de locale boekhandel, de uitgever, of klik op deze afbeelding en ga naar bol.com:
Written by Hans
Gerelateerde berichten
Reacties zijn gesloten.
