Recensie roman De Poolse Weg

De jaren tachtig is de tijd van de transporten met hulpgoederen naar Polen. Een vijfenvijtig jarige huisarts uit Nederland gaat naar Polen om samen met een collega om een inventarisatie te maken van de hulp die nodig is. Daarbij raakt hij in de ban van zijn tolk, de Poolse Ewa.

De roman begint ongeveer een jaar later. De vrouw van de huisarts, Zeger Faber, heeft hem verlaten en zijn twee jaar oudere broer Alex vraagt hem om mee te gaan als hij met zijn VW-bestelbus goederen gaat brengen naar Polen. Zeger accepteert het aanbod van zijn broer en spreekt af met Ewa. Wat volgt is een reis door West- en Oost-Duitsland en Polen. Op weg naar het merengebied van Mazurië waar Ewa woont en waar Zeger, zo heeft zijn broer verteld, in 1929 tijdens een vakantie is verwekt.

Zeger ontmoet Ewa en gaat met haar mee naar haar eigen stad in Mazurië. Daar wordt duidelijk hoe ze met drie baantjes het hoofd boven water probeert te houden terwijl haar man thuis zit. Werken kan hij niet vanwege zijn subversieve activiteiten en in haar eigenlijke baan bij een onderzoeksinstituut heeft ze geen werk omdat er geen fondsen zijn voor het hersenonderzoek waar ze mee bezig is.

Waar eerder Zegers dochter al in de problemen kwam door cocaïne komt ook Zeger in Polen in de problemen door zijn verslaving aan het witte poeder. Als de spanningen in het land oplopen door het verdwijnen van 'een populaire priester' brengt ook een kentering in de relatie tussen Zeger en Ewa...

Beelden van Polen

De schrijver gebruikt herkenbare beelden om de reis vorm te geven. De beschrijving van de grensovergang bij Marienborn/Helmstedt, de gebrekkig weg van Berlijn naar Polen van de nog uit de jaren dertig stammende betonplaten, de bewaakte parkeerplaatsen met de toezichthouders in hun hokjes, de uit flats opgetrokken buitenwijken van de steden, een wachtrij voor een lege winkel en zo verder. Beelden die bij mensen die voor, of in de jaren na de val van het communisme in Polen kwamen herkenning op kunnen roepen. De beelden lopen daarmee wel het risico te vervallen tot stereotypen en de vraag is hoe een lezer die niet deze beelden op zijn eigen netvlies heeft deze beschrijvingen beoordeeld.

POLAND. Bodzentyn, near Kielce. People waiting for bread. 1981

Een ander stereotype dat naar voren komt, is dat het aan de westerling aan niets hoeft te ontbreken als er maar gewapperd wordt met westerse valuta. Broer Alex smokkelt onder de hulpgoederen westerse elektronica die hij weet te verkopen aan partijbonzen met westerse valuta op zak.

Meer diepgang?

Is de roman daarmee een reis langs het Polen van de jaren tachtig? Voor lezers die het land niet kennen kan dit een introductie zijn. Op mij al lezer mist het echter de diepgang om een goed besef te krijgen hoe groot de schaarste daadwerkelijk was, hoe het ontbreken van inhoudelijk uitdagend werk Ewa beïnvloed in haar handelen, wat de impact is op haar moeder die losgerukt ia van haar wortels die liggen in dat deel van Pruisen dat na de oorlog Russisch werd rond Kaliningrad (voorheen Königsberg).

Noud Bles noemt nergens echter plaatsnamen en gebruikt alleen initialen. De vraag is waarom want tegen het einde van het boek speelt een scene zich af rond het standbeeld van Kopernikus in de plaats T, overduidelijk Toruń. Ook de timing van het verhaal is ongewis al is dit te herleiden uit het geboorte jaar 1929 en de leeftijd van Zeger die leidt tot 1984. Het bezoek aan Polen speelt zich af in het najaar en de verdwijning van de priester verwijst ongetwijfeld naar de ontvoering van en moord op pater Popiełuszko in door de geheime dienst in oktober 1984.

We kunnen ons voorstellen dat bij het eerste verschijnen van de roman in 1990 de geschetste beelden een vanzelfsprekendheid hadden voor de lezers. De vraag is nu, bij een heruitgave die neergezet wordt als herziene uitgave de tijdsgeest met meer diepgang had kunnen worden ingekleurd. Dit is uiteraard geheel ingegeven vanuit ons perspectief waarin we mensen graag kennis laten maken met Polen en haar geschiedenis.

Nemen we iets meer afstand dan zien we een onderhoudende roman over een man die zichzelf probeert te hervinden in zijn liefde voor een vrouw uit een land waar op dat moment sprake is van schaarste, onderdrukking en spanningen. Een interessant decor voor het verhaal wat lezers die de situatie in Polen in die jaren niet kenden een eerste kennismaking biedt.

Beelden bij het verhaal?

Voor hen die graag beelden bij het verhaal hebben. Op internet zijn foto's te vinden van de Magnum fotograaf Bruno Barbey die Polen bezocht. Uiteraard kunt u ook door het archief van Magnum heen bladeren met zijn foto's van Polen. De foto boven dit bericht is ook van zijn hand uit 1976. Als aardig contrast zijn de foto's die Barbey maakte in 2018.

Het boek is onder andere verkrijgbaar bij Bol.com: