Een Poolse koning - Jan III Sobieski - door Nederlandse ogen
Dat de banden tussen Nederland en Polen ver teruggaan is bekend. Dan hebben we het bijvoorbeeld over handel via de Oostzee. Historicus en letterkundige Paul Hulsenboom belicht in het recent verschenen 'De Poolse Hercules' een andere link: Hoe een Nederlandse graficus bepalend was voor de de beeldvorming van koning Jan III Sobieski. Dutch Design in de 17de eeuw?
Jan III Sobieski
Op 12 september 1683 leidde de Poolse vorst Jan III Sobieski (1629–1696) een christelijk coalitieleger naar een klinkende overwinning op de Ottomanen of Turken, die het beleg hadden gelegd om Wenen. Het was een beslissende slag, waarmee Sobieski een halt toeriep aan de Turkse opmars naar het Westen. Het Ottomaanse Rijk had in het begin van de zestiende eeuw de Balkan helemaal veroverd, en het grootste deel van Hongarije onderworpen. Dat leidde tot rivaliteit met de Habsburgers die zelf het Koninklijk Hongarije in bezit namen.
De verlosser van Wenen
Tijdens zijn opmars probeerde het Ottomaanse Rijk om de hoofdstad van het aartshertogdom Oostenrijk in te nemen. De stad was ook de residentie van keizer Leopold I van het Heilige Roomse Rijk en de zetel van de Habsburgse monarchie. Het beleg duurde van 14 juli 1683 tot 12 september van dat jaar, toen de belegeringsmacht verslagen werd door een ontzettingsleger onder aanvoering van de Poolse koning.
Heel christelijk Europa vierde de overwinning: van Polen tot Portugal klommen schrijvers in de pen om de verlosser van Wenen lof toe te zwaaien en de Poolse vorst werd verheerlijkt in talrijke etsen en gravures. Dat gebeurde ook in de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Hoewel Sobieski pas na het Ontzet van Wenen daadwerkelijk beroemd werd, werd de basis voor zijn imago gelegd in de jaren 1670. De Slag bij Chotyn (in het huidige Oekraïne) in 1673, waarbij Sobieski de Turken al versloeg, was doorslaggevend. Hij bekleedde destijds de hoogste functie in de Poolse staat na de koning. Polen had in de tijd een gekozen koningschap. De overwinning bij Chotyn legde de basis voor Sobieski’s verkiezing tot koning en was van groot belang voor zijn internationale imago.
Beeldvorming
De media in de Republiek der Nederlanden legden destijds al de nadruk op Sobieski’s persoonlijke moed en godvruchtigheid. Na zijn verkiezing tot koning van Polen en groothertog van Litouwen ging Sobieski zich zeer actief bezighouden met zijn imago en werd de befaamde etser en graveur Romeyn de Hooghe door het Poolse hof in dienst genomen. Van De Hooghes prenten konden meerdere afdrukken worden gemaakt, wat een brede verspreiding hiervan mogelijk maakte. We zouden kunnen zeggen dat Sobieski deed aan koninklijke propaganda.
De Hooghe maakte, misschien op basis van hem toegezonden tekeningen, maar in ieder geval volgens instructies vanuit Polen, meerdere prenten met Sobieski in de hoofdrol. Met name het ruiterportret van de Poolse bevelhebber bij Chotyn ging op zijn manier ‘viral’. Het is deze afbeelding die bij dit bericht is opgenomen.
De Hooghe combineerde meerdere beeldtradities om een gelaagd beeld te creëren van Sobieski als pan-Europese beschermer van het christendom enerzijds en Poolse en katholieke held anderzijds. Op zijn andere prenten werden deze elementen herhaald, zowel in de voorstellingen als in de bijbehorende Latijnse gedichten. Na het Ontzet van Wenen in 1683 grepen talloze Europese kunstenaars en schrijvers die Sobieski prezen terug op de blauwdruk die De Hooghe al in de jaren 1670 gemaakt had. Dit deden ze door elementen uit De Hooghes prenten over te nemen. Sommigen maakten zelfs directe kopieën van zijn werk. Daarmee had deze Nederlandse graficus dus een aantoonbare invloed op de beeldvorming over deze Poolse koning. In moderne termen zouden we De Hooghe een influencer kunnen noemen.
Over Paul Hulsenboon
Paul Hulsenboom (1990) studeerde Griekse en Latijnse Taal en Cultuur aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Vervolgens voltooide hij aan diezelfde universiteit de onderzoeksmaster Letterkunde en literatuurwetenschap en de educatieve master. Na enkele jaren voor de klas te hebben gestaan als docent Klassieke Talen, werkt Paul momenteel als promovendus aan de Afdeling Nederlandse Taal en Cultuur van de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar de ontwikkeling van de Nederlandse beeldvorming over Polen-Litouwen en de Pools-Litouwse beeldvorming over de Verenigde Nederlanden in de zeventiende eeuw. Hij publiceert hier artikelen over en geeft regelmatig lezingen, in het Nederlands, Engels en Pools. Daarnaast vertaalt hij Poolse literatuur naar het Nederlands. Lees meer van Paul op zijn website.
Eerder schreven we naar aanleiding van Pauls werk al over een Pools-Litouwse Prins die een bezoek bracht aan Breda toen de Spanjaarden de stad in 1624 belegerden.
Beeldverantwoording: Romeyn de Hooghe, Glorificatie van Koning Jan III Sobieski met op de achtergrond de Slag bij Chotyn, 1674; bron: Rijksmuseum, Amsterdam: RP-P-2003-238
