Soldaat Wojtek en Józef en Emilia: Twee bijzondere vluchtverhalen

Vluchtelingen: ze zijn bijna dagelijks in het nieuws. Helaas is het iets van alle tijden zoals twee bijzondere verhalen illustreren. Het verhaal van soldaat Wojtek en het verhaal van Józef en Emilia.

Dit artikel gaat over de lange weg naar de vrijheid voor veel Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Geïllustreerd aan de hand van twee totaal verschillende vertellingen. Eén in de vorm van een kinderboek en één in de vorm van een tentoonstelling in het Airborne Museum in Oosterbeek. Beide verhalen gaan niet zo zeer over de oorlog als wel over een bijzondere relatie. In het ene geval tussen Piotr en Wojtek, in het tweede geval tussen Józef en Emilia.

De historische context van het verhaal van soldaat Wojtek en Józef en Emilia

Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog valt Nazi-Duitsland Polen binnen op 1 september 1939. Op 17 september valt vanuit het oosten Sovjet Rusland Polen binnen om de buit met de Duitsers te verdelen zoals afgesproken in het Molotov-Ribbentroppact. In het door de Sovjets bezette gebied beginnen al snel de deportaties van militairen en intelligentsia naar kampen in Sovjet Rusland.

In juni 1941 vallen de Nazi's op hun beurt Rusland aan. De Russen en de Polen staan opeens niet meer tegenover elkaar. Opeens zitten zein hetzelfde kamp dat strijd tegen Nazi-Duitsland. Vanuit London doet de Poolse regering in ballingschap een beroep op de Russen: Laat de gevangen Polen vrij zodat zij zich kunnen voegen bij de geallieerde strijdkrachten.

Na de vrijlating begint voor de vele Polen een lange tocht vanuit de verschillende kampen naar door de westerse geallieerden gecontroleerd gebied. Deze kampen lagen zo ver als Siberië. Geallieerd gebied betreft het huidige Iran. Voor velen een voettocht van letterlijk duizenden kilometers. Vervolgens gaat met het Britse leger de reis via verschillende routes naar Groot Brittannië. Een andere route naar Polen

Het verhaal van Soldaat Wojtek

Het kinderboek 'Soldaat Wojtek' van de schrijfster Bibi Dumon Tak vertelt het waargebeurde verhaal van de Poolse soldaat Piotr Prendysz (in het boek Pjotr Prendys) die met zijn vrienden een berenjong overneemt van een Perzisch jongetje. Deze Syrische bruine beer krijgt de naam Wojtek en wordt de mascotte van de Poolse soldaten. Via het Midden Oosten reizen de soldaten naar Egypte om vervolgens in te schepen naar Italië waar het meevecht bij Monte Casino.

Wojtek wordt niet alleen de mascotte. Hij helpt de soldaten van de transportafdeling met het dragen van de munitie voor de artillerie. In erkenning voor zijn 'diensten' werd soldaat Wojtek zelfs afgebeeld op het embleem van de transportafdeling.

Na het einde van de oorlog kunnen veel soldaten die bij de westerse geallieerden meevochten niet veilig terugkeren naar Polen. Sommige vestigden zich in de door hen bevrijdde landen zoals Polen in de omgeving van Breda.

De reis van Piotr Prendysz en soldaat Wojtek

Ook voor Wojtek en zijn baasje Piotr Prendysz ging de reis niet direct naar Polen. Ze gaan eerst naar Schotland waar ook veel Polen zich hadden voorbereid op de gevechten, onder andere de troepen van Maczek en Sosabowski. Deze band met Schotland wordt onder andere in leven gehouden door de Polish Scottish Heritage die ook de film bij dit bericht maakte.

Uiteindelijk keert Piotr wel terug naar Polen in 1947. De soldaten kiezen ze ervoor om soldaat Wojtek niet mee te nemen. Hij blijft achter in Schotland en komt te wonen in de dierentuin van Edinburgh waar hij, volgens de verhalen, reageert als hij Pools hoort. Volgens de verhalen sprongen van tijd tot tijd nog Poolse militairen bij de beer  in de kooi om een potje te stoeien.

Voor Piotr Prendysz duurde zijn reis vanuit Rusland, via het Midden Oosten, Italië en Schotland terug naar Polen zo'n 5 jaar. Wojtek bleef tot zijn dood in 1963 in de dierentuin van Edinburgh en wordt daar, maar ook in Kraków Polen met een standbeeld herinnerd.

Lees het hele verhaal van deze reis in het toegankelijk geschreven boek van Bibi Dumon Tak met tekeningen van Philip Hopman.

De tentoonstelling met de Novelle Józef & Emilia: Going Home

Het Airborne Museum in Oosterbeek vertelt het verhaal van de 93-jarige Poolse veteraan Józef Wojciechowski. Er is gekozen om dit verhaal te vertellen in de vorm van een novelle, een korte vertelling van de reis van Józef en zijn latere vrouw Emilia. Een verhaal dat niet alleen gaat over oorlog maar ook over liefde en daarmee over hoop zoals bij de opening van de tentoonstelling werd benadrukt.

Józef wordt geboren in Mielnica Podolska in 1922, nu gelegen in de Oekraïne. In hetzelfde jaar wordt Emilia geboren in Wawrzeńczyce, net ten oosten van Kraków. Onafhankelijk van elkaar worden beide families in februari 1940 door de Russische geheime dienst naar Siberië gedeporteerd.  Het is daar dat ze elkaar ontmoeten.

Na de vrijlating in augustus 1941 gaan beiden ieder via hun eigen route op weg naar de vrijheid en Polen. Józef voegt zich bij het Poolse leger in februari 1942 waarna hij via Egypte en Zuid-Afrika naar Groot Brittannië komt om daar getraind te worden als lid van de 1ste Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade. Als radio-operator wordt Józef ingezet bij Driel in september 1944 (lees ons dossier Driel44).

Emilia, die tijdens de tocht in Iran haar beide ouders verliest, komt in 1943 ook in Groot Brittannië aan waar ze als lid van Women's Auxiliary Air Force (WAAF) dient. Na de oorlog, in 1946 trouwt het stel en blijven ze in Schotland wonen.

"It's a dream!", de tentoonstelling

Dit verhaal, over de tocht uit Siberië naar  Groot Brittannië, vormt de basis van de op 2 juni geopende tentoonstelling 'Going Home: Jozef & Emilia'. Helaas heeft Emilia niet meer mee mogen maken dat er een hele tentoonstelling aan hun verhaal wordt gewijd.

Omdat Józef het jammer vond dat Emilia niet wilde trouwen in haar uniform, vormt nu een WAAF uniform een van de belangrijkste objecten in de tentoonstelling waarbij een wand ingenomen wordt door kaart met de hele reis die het stel maakte. Toen we bij de opening vroegen hoe het is om zijn leven zo voor zich te zien was de reactie van de nu 93 jarige Józef: "It's a dream!"

De tentoonstelling is tot eind 2016 nog te zien.

Toevoeging januri 2020: Op 8 januari 2020 overleed Józef Wojciechowski. Lees het bericht hierover van de Gelderlander.

Een foto impressie van 'Going Home: Jozef en Emilia'

Met dank aan Berry de Reus, van berrydereusfotografie.nl, voor onderstaande foto's van de opening en de tentoonstelling.