Category Archives: Geschiedenis

Zwarte bladeren: Roman met als historische achtergrond de pogrom van Kielce

Zwarte bladeren: Roman met als historische achtergrond de pogrom van Kielce

In mei verscheen in België en Nederland de roman Zwarte Bladeren. Deze van oorsprong Poolse roman (Czarne liście) is geschreven door de deels in België woonachtige schrijfster en journaliste Maja Wolny en is vertaald naar het Nederlands door Steven Lepez. Maja is oorspronkelijk afkomstig uit Kielce, een middelgrote stad in het hartje van Polen waar het verhaal zich grotendeels afspeelt.

Eén van de hoofdpersonen is de historische figuur, Julia Pirotte, een Pools-Joodse fotografe. Zij komt in de stad de dag na de tragische gebeurtenissen van 4 juli 1946 – bekend als de pogrom van Kielce − om in opdracht van het tijdschrift „Żołnierz Polski” verslag te doen:

„Ze reed de stad binnen die ze niet kende en waar de inwoners op klaarlichte dag Joden aanvielen. Uit beknopte aantekeningen van haar chef bleek dat sinds gisteren het gerucht in Kielce de ronde ging dat de achtjarige Henio was vermist. Het kind verdween in de hoofdstraat van de stad, blijkbaar was hij gezien in het gezelschap van een Jood. Toen de jongen voor de nacht niet naar huis was teruggekeerd, brak er paniek uit. Hij zou ritueel vermoord zijn […]. Wat zou ze daar aantreffen? Bebloede stoepen? Lijken in de struiken? Of misschien de hele stad tot de tanden gewapend? […] Julia had van kennissen vernomen dat enkele verdachte lieden onlangs hadden geprobeerd om de Polen in Rzeszów tegen hun Joodse buren op te zetten, maar hun samenzwering was mislukt. De bedreigde inwoners werden gewaarschuwd, zodat ze ’s nachts konden ontsnappen. Waarom had het in Kielce anders uitgepakt? Hadden de mensen in de stad gewoon minder geluk, of was er meer haat?, vraagt Julia zich af.

Parallel daaraan ontspint zich het fictieve verhaal van Weronika Czerny, een historica van de plaatselijke universiteit. Enkele decennia later, op de dag van de 65ste herdenking van de pogrom van Kielce, verdwijnt haar dochter spoorloos. En – aldus de tekst op de kaft van de roman – „net als destijds werden de stadsbewoners meegesleurd in een mengeling van complottheorieën, haat, angst en mediahysterie. Voor Weronika zelf leidt de verdwijning ertoe dat pijnlijke feiten uit haar […] familiegeschiedenis opnieuw worden blootgelegd”.

De Pogrom van Kielce

71 jaar geleden op 4 juli 1946 vond in de Poolse stad Kielce een van de meest tragische gebeurtenissen in de naoorlogse Poolse geschiedenis plaats die aangeduid wordt als de ‘pogrom van Kielce’. Meer dan 40 Joodse inwoners van de stad werden door de boze menigte in samenwerking met de militie, het Poolse leger en de Geheime Dienst op een gruwelijke wijze vermoord. Tientallen anderen raakten gewond, enkele werden nog vermoord in nasleep van de pogrom op dezelfde dag of in de dagen daarna.

De aanleiding voor de moord was een vals bericht over de ontvoering van een achtjarige jongen Henio Błaszczyk door Joden – de verhalen van Joodse rituele moorden van kinderen waren met name in katholieke delen van Europa onder de bevolking breed verspreid. In werkelijkheid was Henio weggelopen naar bevriende familie in een nabijgelegen dorp waar hij een tijd zonder toestemming van zijn ouders doorbracht. De verontruste ouders hebben de verdwijning van hun zoon bij de militie gemeld. Na zijn terugkomst gaf de jongen aan door Joden gevangengehouden te zijn in de kelder van een huis aan Plantystraat in Kielce. Het motief achter het verzonnen verhaal is tot nu toe niet duidelijk.

De leden van de ordetroepen die de huiszoeking gingen doen, verspreiden onderweg het valse bericht en werden vergezeld door een groeiende groep inwoners. Ter plaatse werden de Joden geslagen en gedood, zowel door de gewone burgers als ook door de bewapende leden van de militie en het leger, gesteund door de groep van arbeiders uit de fabriek Ludwików. De uitbraak van geweld was zo groot dat de pogingen (bijvoorbeeld ondernomen door lokale priesters) om de woedende menigte tot bedaren te brengen, mislukten. Het bestuur van de stad reageerde niet.

Pas in de middag greep het leger in, de Poolse geheime dienst bood de overlevende Joodse inwoners bescherming en bewaakte ziekenhuizen waar de slachtoffers naartoe gebracht werden. Er werd een avondklok ingesteld.

Al dezelfde avond werden ongeveer 100 mensen gearresteerd, op 11 juli werden eerste vonnissen geveld, negen mensen kregen voor hun deelname aan de pogrom de doodstraf die onmiddellijk werd voltrokken. Het hele stadsbestuur werd vervangen.
De slachtoffers van de moord werden op 8 juli begraven op de Joodse begraafplaats in Kielce.

Na de processen werd de zaak in de doofpot gestopt en het onderzoek naar de toedracht tegengehouden. Pas na de val van het communisme ontstond er in Polen een discussie over de pogrom van Kielce.

Het Poolse Instituut voor Nationale Herinnering (IPN) heeft in zijn onderzoek (1990-2004) niet genoeg bewijs gevonden om nog levende daders van de pogrom te vervolgen. De conclusie van het onderzoek was dat de moord aan Joden het gevolg was van het spontane gedrag van de menigte en een reeks toevalligheden.

De theorie dat de Sovjets achter de pogrom zaten (onder meer vanwege de aanwezigheid van het hoofd van de Russische NKWD - de voorloper van de KGB - op deze dag in Kielce) of dat het een provocatie van het communistische bewind was (om aandacht af te leiden van het net gehouden referendum waarvan de uitslag werd vervalst), werd ook verworpen.

Het boek Zwarte Bladeren

Het boek is uiteraard verkrijgbaar bij (online) boekhandels.

Facebookactie

In samenwerking met stichting Literatura en dankzij Maja en haar uitgever Bezige Bij mogen we één exemplaar gebruiken voor een facebookactie:

Presentatie Generaal Maczek Memorial

Presentatie Generaal Maczek Memorial

Op dinsdag 27 juni werden in in Breda de plannen gepresenteerd voor een nieuw in te richten herinneringscentrum, het Generaal Maczek Memorial. Dit centrum ter herinnering aan de Polen die meevochten voor de bevrijding van Nederland komt bij de begraafplaats van gesneuvelde Polen aan de Ettensebaan in Breda. Hieronder het persbericht met afbeeldingen van het ontwerp en aan het einde een kort verslag van de bijeenkomst.

Persbericht: MET HET GENERAAL MACZEK MEMORIAL GAAT LANG GEKOESTERDE WENS IN VERVULLING

Op dinsdag 27 juni ’17 presenteert het bestuur van de stichting Generaal Maczek Memorial het voorlopig ontwerp van het Generaal Maczek Memorial bij het Pools Militair Ereveld aan de Ettensebaan in Breda. Het Generaal Maczek Memorial wordt met een permanente tentoonstelling de thuisbasis voor het Generaal Maczek Museum. “Met de komst van het Memorial aan de Ettensebaan, gaat voor ons een lang gekoesterde wens in vervulling” aldus Frans Ruczynski, voorzitter van het Generaal Maczek Museum.

Het voorlopig ontwerp van het Generaal Maczek Memorial is een ontwerp wat in samenwerking tussen Oomen Architecten uit Breda en Kinkorn uit Tilburg tot stand is gekomen. Het gebouw biedt plaats aan de permanente tentoonstelling van het Generaal Museum, een informatie en documentatiecentrum, een Chambre de Reflection en een filmzaal.

Een enorme wand met beelden van de bevrijding door de Poolse troepen begeleidt de bezoekers tot in het gebouw. Op een moderne wijze wordt het verhaal van de inzet van de Poolse bevrijders verteld.

De gemeente Breda heeft om het voorlopig ontwerp te kunnen maken € 50.000 ter beschikking gesteld. Inmiddels is er voor 2018 een bedrag van € 200.000 gereserveerd.
Wethouder van Cultuur, Marianne de Bie zegt hierover: “Als er érgens een plek moet zijn om onze Poolse bevrijders te herdenken, dan is het in Breda. Omdat deze geschiedenis bewaard moet blijven. Maar ook omdat het nog steeds actueel is. Kijk naar de onrust in de wereld waar vrijheid helaas op vele plaatsen stevig onder druk staat en mensen noodgedwongen op de vlucht slaan. Daarom sta ik – en het gehele stadsbestuur- achter
de komst van het Generaal Maczek Memorial en dragen we als Breda ook ons steentje bij”
Met de presentatie wordt de start gegeven om te komen tot de realisatie van het Generaal Maczek Memorial.

In de komende periode zullen de gemeente Breda, de besturen van het Generaal Maczek Memorial en het Museum samen de provincie, fondsen en overige gemeenten in de regio benaderen met de vraag of men een bijdrage kan leveren aan de daadwerkelijke totstandkoming van het Memorial.

Ook scholen, bedrijven, en organisaties en particulieren zullen worden benaderd met de vraag of men een bijdrage wil leveren aan dit unieke project voor Breda en de regio. Om ons daarin te ondersteunen is een Comité van Aanbeveling ingesteld, bestaande uit mevrouw Helmi Huijbregts – Schiedon, lid eerste Kamer der Staten-Generaal, de heren prof. dr. Wim van de Donk, prof. Mr. Jaap de Hoop – Scheffer, Andrew Maczek (Red. zoon van Generaal Maczek), prof. Zbigniew Wawer en Peter van Uhm, generaal bd.

Immers de Poolse strijders vochten toen voor uwe en onze vrijheid en daar genieten we nog elke dag van. Dat willen we en mogen we nooit vergeten.

EINDE BERICHT

Beeldmateriaal van het ontwerp

De locatie

De situering gezien vanaf de begraafplaats

Impressie van de ingang

Impressie van de binnenruimte met doorkijk naar buitenruimte

De buitenruimte achter het memorial

De bijeenkomst

In de opening door de voorzitter van het Generaal Maczek Museum, de heer Frans Ruczynski, werd neergezet hoe het museum zijn taak invult nu er geen fysieke locatie is. Dit gebeurt met een viertal activiteiten:

1. Pop up activiteiten waardoor het verhaal op meerdere plaatsen verteld kan worden;
2. Toegang tot het archief van het museum doordat dit is ondergebracht in het gemeente archief;
3. Werken aan een gedenkplaats voor de gesneuvelde Poolse bevrijders die over 49 begraafplaatsen in Nederlnad verspreid liggen en;
4. Toewerken naar een vaste plek om het verhaal te vertellen van de bevrijders van de pantserdivisie van generaal Maczek. De reden waarvoor iedereen vandaag bij elkaar is.

Een stem uit het verleden

Voor het historisch perspectief werden de aanwezigen toegesproken door de burgemeester van Breda uit 1944, de heer van Slobbe. Een toespraak van 11 november 1944 ter ere van de onafhankelijkheidsdag van Polen gehouden voor de Poolse bevrijders die toen nog in Breda aanwezig waren. De burgemeester sprak, nu bij monde van een acteur, de wens uit dat de Polen snel naar het eigen bevrijde land konden terugkeren. Nu weten we dat dit voor veel van de Polen niet mogelijk was tot de val van het communisme.

Het belang

Wethouder Marianne de Bie ging in op het belang van het Generaal Maczek Memorial. Dit omdat het niet alleen gaat over het verleden maar ook het heden en de toekomst. Ze verwees daarbij naar het belang van vrijheid, maar ook de mate waarin de Polen toen en nu de huidige migranten ook worden opgenomen in de samenleving.

Fondsenwerving

Vervolgens schetste de heer Harrie Nuijten, verantwoordelijk voor fondsenwerving, hoe men dit wil vormgeven want hoewel er geld was voor de uitwerking van de nu gepresenteerde plannen, is er nog veel geld nodig voor de daadwerkelijke realisatie. Het voornemen is de bouw in 2018 te starten zodat de memorial  in 2019, 75 jaar na de bevrijding van Breda geopend kan worden.

Wilt u een bijdrage leveren aan dit initiatief. Stuur een e-mail aan de redactie van Polen in Beeld dan brengen wij u in contact met de organisatie of volg de snel verder te ontwikkelen site van de memorial.

Karol Wojtyła, paus Johannes Paulus II, krijgt eigen museum

Karol Wojtyła, paus Johannes Paulus II, krijgt eigen museum
Karol Wojtyła, paus Johannes Paulus II, krijgt eigen museum In het nationale heiligdom in Warszawa (Warschau) opent in het najaar 2018 een museum voor paus Johannes Paulus II. In de Poolse hoofdstad Warschau wordt op 16 oktober 2018 in het heiligdom van de Goddelijke Verzoening het grootste pausmuseum ter wereld geopend. Het museum is toegewijd…
Lees meer

Revival van de Poolse tango

Revival van de Poolse tango

Voor veel mensen onbekend maar voor de oorlog was de tango een populair muziekgenre in Polen. In de NRC publiceerde journalist Pieter van Os een artikel over een initiatief om de tango in Polen nieuw leven in te blazen.

Met zijn toestemming mogen we het artikel (in door hem aangepaste vorm) ook hier opnemen.

Wil je van de muziek genieten? Onderaan zijn tekst hebben we een Spotify playlist opgenomen.

Pieter van Os deelde al eerder een van zijn artikelen met ons. Lees hier Van wie is Witold Pilecki?

Wat speelde Polanski’s pianist in de bars van het getto?

Door Pieter van Os

Een jonge Israëliër verhuisde naar Warschau om de Poolse tango nieuw leven in te blazen. Het genre verdween met de holocaust.   

WARSCHAU. De muziek is niet joods, legt Noam Silberberg uit. De dirigent en arrangeur hanteert mes en vork met lange, lijzige handen, in een restaurant tussen spiegelglazen kantoorblokken in een deel van de stad dat 75 jaar geleden het getto was. Silberberg: “Net zomin als de violen, saxofoons en banjo’s van deze amusementsmuziek joods waren. Wel was tachtig procent van de componisten van de Poolse tango joods, net als het overgrote deel van de musici. Ze speelden in de bars, restaurants en nachtclubs van het Warschau uit de jaren dertig.”

Voor de oorlog leefden in Polen rond de 3,3 miljoen Polen. Drie miljoen van hen werden tijdens de Duitse bezetting vermoord. In de jaren daarna verlieten de meeste overlevenden het land. De Poolse tango was op sterven na dood. Silberberg: “Feitelijk hield de muziek op te bestaan. In de puinhopen van Polen waren niet alleen veel musici, maar ook de vraag naar lichtzinnige dansmuziek ten grave gedragen. Het communisme was in aantocht, de wederopbouw. Daar paste bombastische muziek bij, geen tango’s, foxtrots, Bostons.”

Muzikant Noam Silberberg. Foto Asaph Brosh

De twintiger Silberberg groeide op in Israël, waar hij het conservatorium van Jeruzalem doorliep. Hij stuitte op de Poolse tango terwijl hij zijn eigen Poolse wortels onderzocht. De muziek blies hem niet direct uit zijn sokken, wel was hij getroffen door het verlies van iets dat zo’n onmiskenbaar onderdeel had uitgemaakt van de cultuur van zijn voorvaders. “Overal in de wereld was de tango populair in die dagen, maar nergens was de liefde zo heftig als in Warschau. Advertenties en platen uit die tijd leren dat meer dan de helft van de populaire liedjes tango’s waren. Neem iemand als Wladyslaw Szpilman, die beroemd is geworden door Polanski’s film The Pianist. In de film speelt hij Chopin. In de bars van het getto speelde hij Poolse tango’s, avond na avond.”

Allengs begon Silberberg de muziek te waarderen. Nu is het liefde. Twee jaar geleden emigreerde hij naar Polen met een missie: de revitalisering van de Poolse tango.

Silberberg zoekt en luistert naar bekende en obscure opnames uit de jaren dertig. Hij zet de muziek op papier en laat die uitvoeren door zijn eigen dansorkestje ‘Mala Orkiestra Dancingowa’. Zelf is hij de pianist. Telkens als Silberberg genoeg geld heeft verdiend met zijn reguliere baan - genealogieonderzoeker bij het Joods Historisch Instituut van Warschau - treedt het orkestje op. “Ik betaal de musici, omdat ik de muziek alleen door beroeps wil laten uitvoeren. Als je zoiets als dit doet, moet je het goed doen.”

Tijdens het joodse voorjaarsfeest Poerim speelde zijn orkestje Poolse tango’s voor de kleine joodse gemeenschap van Warschau. Ze klinken als Argentijnse tango’s, maar dan lyrischer, misschien ook melancholieker. Silberberg: “Het lijkt op andere muziek, zeker, maar gaat hier onmiskenbaar om een eigenstandig genre. Timbre en articulatie zijn anders. Zo is Argentijnse tango gepassioneerd en ritmisch. De Poolse tango is slepender, klassieker ook, met meer violen ook. Het is Oost-Europees. Dat wil zeggen: je kunt horen dat alle musici klassiek waren geschoold. In de bars van Warschau speelden geen autodidacten.”

Het is belangrijk voor hem dat de muziek klinkt zoals die in de jaren dertig klonk. Dat lukt goed, zegt Silberberg, al is het soms moeilijk dat zijn musici naoorlogse jazz kennen, en popmuziek. “Ze zijn genegen swing te brengen waar die destijds niet was.”

Het gaat Silberberg om de authentieke uitvoeringspraktijk. Hij moet lachen om de vergelijking met Ton Koopman, die Bach uitvoert zoals de inwoners van Leipzig diens muziek destijds hoorden. Toch is hij ook tevreden met de vergelijking. “Maar jij zegt dit he? Ik niet. Het gaat hier immers niet om Bach, maar om Gold en Petersburski.”

Artur Gold met Jerzy Petersburski (bron Nationaal Digitaal Archief Polen).

De muziek heeft eigenlijk slechts tien jaar bestaan. In de jaren twintig klonken er in de uitgaansgelegenheden van Warschau al tango’s, maar die waren meestal vertaald uit het Spaans. Of de tekst was Pools, maar de melodie was uit het buitenland. Silberberg: “een mijlpaal was 1929, toen Jerzy Petersburski ‘Tango Milonga’ schreef. Die hit ging viral: binnen een jaar waren er tientallen vertalingen en was het nummer onder de titel ‘Oh, Donna Clara’ overal in Europa een megahit. Daarna ging het hard met de Poolse tango.”

De liedjes werden gezongen in het Pools, niet in het Jiddisch, de taal van de meeste Poolse joden uit de jaren dertig. Nog veel Polen kennen de liedjes vandaag. Silberberg: “Toch weten ze niet hoe die bedoeld waren en geklonken hebben in de jaren dertig. De Frank Sinatra van het genre is Mieczyslaw Fogg, geboren Fogiel. Hij was van Duitse afkomst, overleefde de oorlog, en net als Sinatra heeft hij vooroorlogse liedjes later opnieuw opgenomen, in een andere stijl. Meer slepend, met zwaardere orkestratie. Sovjet-achtig. Niet mooi, vind ik. Maar het moet gezegd: Fogg heeft de liedjes gered. Net als hij een paar joodse vrienden heeft gered, musici.”

Dat brengt ons op bij de bron van Silberbergs inspiratie. Ligt die in de muziek, of in een verlangen een deel van de cultuur van zijn voorouders te eren? Silberberg zegt dat beide niet zijn te scheiden. Het schenkt hem ieder geval voldoening om Polen te herinneren aan een deel van hún cultuur die in de oorlog is vernietigd. “Want het gaat hier om Poolse cultuur, een voorbeeld van Joodse integratie in het Poolse culturele leven. Weet je, enkele van de musici hebben Israël bereikt. Ze speelden al snel andere muziek.”

Silberberg denkt dat zijn project op steun kan rekening uit beide politieke kampen van het land, wat in de toenemende politieke polarisatie in Polen geen overbodige luxe is. “Liberalen vinden het mooi dat er aandacht is voor een product van het multiculturele Polen van voor de oorlog. Nationalisten vinden het mooi omdat ze de liedjes tot pure Poolse cultuur rekenen.”

Pure Poolse cultuur? Silberberg: “Nou ja, dat denken ze zolang ze een tikje onwetend blijven.”

Hoezo onwetend?

Silberberg antwoordt met een anekdote: “Onlangs sprak ik een Poolse leeftijdsgenoot, een student architectuur. Het was een aardige, belangstellende jongen, al bleken zijn ideeën over het jodendom typisch Pools-provinciaals. Toen hij over zijn verbazing heen was dat niet alle joden pijpenkrullen hebben, kosjer eten en regelmatig naar de synanoge gaan – en ik dus ook joods kon zijn - kwamen we te spreken over mijn project. Ik neuriede een paar melodietjes en hij was ontzettend blij ze te kennen. Ik vertelde hem vervolgens welke van de liedjes waren geschreven door joden. Zijn gezicht betrok. Echt, ik zag dat hij fysiek leek onder die kennis. Op een gegeven moment drukte hij zijn handen tegen zijn oren en zei: ‘Houdt op! Je maakt voor mij Poolse cultuur kapot!’”

Sterren van het genre

Violist/componist Artur Gold (1897-1943) ­

Gold, achterste rij, links

Trad op in het beroemde ‘Adria’ in Warschau, schreef hits als ‘Jesienne róze’ (herfstrozen) en ‘Oczy czarne’ (zwarte ogen). Leidde een dansorkest met zijn eveneens beroemde neef Jerzy Petersburgski. Net als 265.000 andere joden uit Warschau belandde Gold in een veewagon naar vernietigingskamp Treblinka. Daar ging hij niet naar de gaskamers, maar werd hem gesommeerd een driemansorkestje te leiden. Ze kregen witte, glimmende clownskostuums aan met blauwe, brede dassen. Ze speelden op een minuscuul podium. Samuel Willenberg, die Treblinka overleefde, herinnerde zich na de oorlog: “Als wij op appel stonden, betoverde Gold ons met oude melodieën, tussen de zoete, misselijkmakende stank van ontbindende lichamen die ons nooit wilde verlaten.” Gold is waarschijnlijk doodgeschoten tijdens de opstand van Treblinka, in de zomer van 1943.

Zangeres Hanka Ordonówna (1902-1950)

Zonder twijfel de grootste ster van genre. Ze was niet joods, toch werd de oorlog ook haar noodlottig. Een bewonderaar trouwde met haar, graaf en diplomaat Michal Tyszkiewicz, die liedjes voor haar schreef. De sovjets, die Polen in 1939 vanuit het oosten binnenvielen, stuurden de zangeres als klassenvijand naar een werkkamp in Oezbekistan. Ze moest er zware fysieke arbeid verrichtten. Omdat Stalin in 1941 door de geallieerden was gedwongen zijn tienduizenden gevangen Polen vrij te laten, belandde Ordonówna met uitgehongerde landgenoten in India. Daar zorgde ze voor verweesde Poolse kinderen. Ze liep tuberculose op, kon niet meer goed zingen, verzwakte snel en stierf in 1950 in Beiroet, Libanon.

Componist/dirigent Henryk Wars (1902-1977)

Schreef liedjes die Ordonówna zong. Schreef bovendien de muziek van maar liefst één op de drie Poolse films uit de jaren dertig. Eigenlijk heette hij Warszawski, maar dat klonk hem te joods. Als Pools soldaat viel hij in handen van de Duitsers, hij ontsnapte uit een trein, vluchtte naar Rusland en leidde daar vanaf 1941 het orkest van het Poolse leger dat via Perzië, Libanon en Egypte naar Europa opstoomde. Daar leverde het slag om Monte Casino en bevrijdde het Breda. Na de oorlog emigreerde hij naar de VS, waar hij lange tijd geen voet aan de grond kreeg als componist. Tot Hollywood hem ontdekte. Hij schreef onder de naam Henry Vars de soundtrack van zo’n zestig films. Hij raakte bevriend met John Wayne en toen hij stierf, was hij opnieuw beroemd, in een ander land.

Muziek beluisteren

De oude Poolse tango

Als redactie hebben we een playlist gemaakt met een drietal op Spotify te vinden cd's met de typische Poolse tango:

Hanka Ordonówna op Spotify en via Culture.pl zijn nog andere opnames te beluisteren:

Artur Gold op Spotify:

Henryk Wars op Spotify:

De muziek van Silberberg en zijn Mała Orkiestra Dancingowa

De muziek van Silberberg en zijn Mała Orkiestra Dancingowa is helaas niet op Spotify terug te vinden maar daar bieden de door henzelf op YouTube geplaatste opnames weer uitkomst zoals de video bij dit bericht en de drie opnames hieronder:

Ook zijn ze te volgen op Facebook.