Succesvolle filmvertoning Powidoki

De tentoonstelling Katarzyna Kobro & Władysław Strzemiński - Een Poolse avant-garde in het Gemeentemuseum in Den Haag was voor ons aanleiding om in samenwerking met hen een vertoning te organiseren van Powidoki, Afterimage of Nabeeld. Ondanks de warmte waardoor het erg stil was in het museum was er in de aula een mooie opkomst voor de filmvertoning. Samen met de inleiding werd de film door de aanwezigen goed gewaardeerd. Hieronder kunt u de tekst lezen die de basis vormde voor de inleiding die Iwona namens ons verzorgde.

INLEIDING Bij de filmvertoning POWIDOKI

In samenwerking met het Gemeentemuseum presenteren we u vandaag – als aanvulling op de prachtige tentoonstelling over de Poolse avant-gardekunstenaars Katarzyna Kobro en Władysław Strzemiński – film Powidoki / Afterimage/ Nabeeld van Andrzej Wajda.

Over de regisseur Andrzej Wajda

Andrzej WAJDA (1926-2016) wordt gezien als een van de belangrijkste filmmakers uit Polen, een van de oprichters van de 'Poolse Filmschool'. In zijn films schuwde hij moeilijke maatschappelijke of historische thema’s niet. Hij hoorde tot een generatie cineasten die uitdrukking gaf aan de actuele, morele onrust in Polen. Wajda was in zijn lange leven een productieve regisseur, daarom zal ik hier alleen een aantal van zijn films noemen.

In de jaren vijftig maakte hij twee belangrijke films:

• Kanał /Het riool en
• Popiół i diament / As en diamant (1958)

Internationaal werd hij vooral bekend met zijn film:

• De man van marmer (1977), waarin hij de corruptie binnen het communistische regime onder de aandacht bracht.
• De man van ijzer (1981), een soort vervolg op de eerdere film, waarin hij de ontstaansgeschiedenis schetste van de vakbond ‘Solidariteit’. Hiermee won Wajda in 1981 in Cannes de Gouden Palm.
• Danton: In 1983 maakte hij deze film die in Frankrijk maar ook in Nederland bekendheid verwierf. Danton gaat over het schrikbewind van Robespierre (met Gerard Depardieu in de titelrol).

Na enkele keer genomineerd te zijn voor een Oscar voor beste buitenlandse film, ontving hij in 2000 een ere-Oscar voor zijn gehele oeuvre.

• In 2007 maakte hij Katyń – over het bloedbad in 1940 waarbij duizenden Poolse officieren en intellectuelen door de NKVD, de geheime dienst van de Sovjet-Unie, om het leven werden gebracht.
• Wałęsa. Człowiek z nadziei / Wałęsa. Man of Hope (2012)

De film die we vandaag gaan vertonen was ook zijn laatste film. Wajda, voltooide Powidoki / Nabeeld in 2016, vlak voor zijn dood.

Over Powidoki en de afwezige Katarzyna Kobro

Film Powidoki vertelt over de laatste jaren van het leven van Władysław Strzemiński. Het zal u straks opvallen, Katarzyna Kobro, zijn echtgenote en medekunstenaar, is de grote afwezige in deze film. Dit is ook niet zonder reden. In deze inleiding ga ik daarom uitgebreider in op haar persoon en laat Strzemiński enigszins buiten het beeld.

Katarzyna Kobro werd geboren in Moskou in 1898. Haar vader was Letse Duitser, haar moeder Russisch. Zij groeide op in Moskou, waar zij het gymnasium doorliep en haar belangstelling en talent voor kunst ontwikkelde. Haar volwassen leven bracht Kobro in Polen door en daar was Władysław Strzemiński debet aan.

In 1916 – tijdens de Eerste Wereldoorlog − maakte Kobro in een hospitaal in Moskou kennis met haar toekomstige echtgenoot, een charismatische Poolse officier in het Russische leger. − Polen bestond toen niet op de kaart maar was verdeeld onder Pruisen, Oostenrijk en Rusland. Dit betekende dat Polen zowel meevochten in de legers van Duitsland en Oostenrijk- Hongarije aan de ene kant en de Russische legers aan de andere kant.

Strzemiński raakt in de oorlog zwaargewond. Hij verloor daarbij een arm en een been, en het zicht in één oog. Hij werd in een ziekenhuis in Moskou behandeld.

Men gaat ervan uit dat de gesprekken met de jonge kunstenares Kobro Strzemiński zeer inspireerden en dat hij zijn latere fascinatie voor kunst juist aan Kobro te danken had.

Van 1917 tot 1920 studeerde Katarzyna Kobro aan de school voor schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur in Moskou. Daar maakte ze onder andere kennis met Kazimir Malevitsj, Vladimir Tatlin en Aleksandr Rodtsjenko.

Na haar derde studiejaar vertrok zij naar Smoleńsk, waar Strzemiński sinds 1919 woonde en, toen al, als kunstenaar werkte. Zij gaven samen leiding aan een kunstopleiding, waar het constructivisme een belangrijke plaats innam. Zij trouwden ook met elkaar.

Beiden waren ze actief betrokken bij de Russische kunstavant-garde en onderhielden nauwe contacten onder meer met Kazimir Malevitsj en El Lissitzky, bedenkers van het suprematisme.

Geen kunst verkopen, maar wel verbranden uit noodzaak

In deze periode maakte Kobro haar eerste constructivistische sculpturen. Dit werk is helaas, evenals vele andere, verloren gegaan en alleen bekend van een foto. Een van de belangrijkste standpunten van Kobro was dat de kunst ertoe dient om de werkelijkheid te veranderen en nieuwe, betere samenleving mogelijk te maken. Ze verkocht haar werken niet, een deel van haar beelden is later verloren gegaan, een aantal sculpturen heeft Kobro zelf verbrand om eten klaar te kunnen maken voor haar dochter in de oorlog.

Begin jaren twintig vertrok het echtpaar naar het toen Poolse Vilnus, daarna verhuisden ze een aantal keren totdat ze zich uiteindelijk in Łódź vestigden. Als lid van de kunstenaarsgroep Blok onderhielden ze levendig contact met de internationale kunstwereld, waaronder de leden van De (Nederlandse) Stijl.

In 1936 werd hun dochter Nika geboren en toen, zoals het vaker gebeurt, kwam een eind aan de artistieke carrière van Kobro. Haar laatste tentoonstelling vond plaats in dat jaar.

Gedurende de oorlogsjaren wisselde het echtpaar vaak van verblijfplaats. Als illustratie ik u een kort fragment uit de film van Borys Lankosz zien getiteld KOBRO/STRZEMIŃSKI. OPOWIEŚĆ FANTASTYCZNA (een fantastische vertelling) Deze film werd vertoond tijdens de tentoonstelling van Strzemiński en Kobro in Parijs vorig jaar en wordt dit najaar beschikbaar gesteld voor kijkers via Video On Demand. Het fragment vertelt over de situatie van Kobro aan het begin van de oorlog. Het stipt tegelijk de kwestie van nationaliteit aan die later een belangrijke rol in het leven van Kobro en Strzemiński zal spelen.

Tekst gaat verder onder de foto die een filmfragment toont uit OPOWIEŚĆ FANTASTYCZNA waarin Agata Buzek in de rol van Kobro vertelt over de oorlogsjaren

De komst naar Łódź

Dan keren ze terug naar Łódź dat na de Duitse inval in Polen ingelijfd werd door nazi-Duitsland en de Duitse naam Litzmannstadt kreeg. Veel van de Poolse bewoners van de stad werden gedeporteerd. In hun plaats kwamen Duitse burgers, onder meer uit Rusland.

Na de terugkomst naar Łódź ondertekenden Kobro en Strzemiński de zogenaamde Russische lijst waardoor ze een geprivilegieerde status kregen. Die uitte zich onder meer in praktische zaken zoals het recht op meer voedselbonnen. Het zich kunnen beroepen op de Russische nationaliteit was voor Strzemiński en Kobro van groot belang. Strzemiński en Kobro waren namelijk niet anoniem. Ze golden als internationaal bekende kunstenaars. Maar voor de nazi’s was de moderne kunst die ze maakten "ontaarde kunst" (of: gedegenereerde) kunst die bestreden diende te worden. In de jaren dertig spraken de kunstenaars zich bovendien duidelijk uit tegen het opkomende fascisme en totalitarisme. Dit had voor hen ernstige gevolgen kunnen hebben.

Overleven en spanningen in de relatie

Het ondertekenen van de Russische lijst beschermde Strzemiński en Kobro tegen deportatie en heeft waarschijnlijk hun leven gered. Het was dus een overlevingsstrategie van het kunstenaarspaar maar tegelijk een omslagpunt in hun relatie. Liefde sloeg toen om in haat. Volgens velen gaf Strzemiński Kobro de schuld voor zijn eigen conformisme dat hij als verraad beschouwde aan zijn Poolse nationaliteit. Het bleef niet bij ruzies maar er kwam herhaaldelijk fysiek geweld aan te pas waarvan Kobro het slachtoffer werd ondanks Strzemińskis handicap.

Tussen die twee kwam het nooit meer goed. Strzemiński probeerde Kobro via een proces de voogdij over hun dochter Nika te ontnemen en hij dwarsboomde, met succes, Kobro’s pogingen om aan de slag te gaan als docent aan de Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych – de Hoge Kunstschool in Łódź waar Strzemiński doceerde (die overigens tegenwoordig zijn naam draagt).

Kobro leefde na de oorlog in diepe armoede. Om in haar onderhoud te kunnen voorzien verkocht ze onder meer zelfgemaakt speelgoed. Ze gaf ook lessen Russisch en tekenen aan een gymnasium in Łódź totdat ze ernstig ziek werd en haar werk moest neerleggen. In 1951 overleed ze, eenzaam, aan de gevolgen van baarmoederkanker.

De context van Powidoki

De film die we u nu laten zien verbeeldt de laatste jaren uit het leven van Strzemiński. Ze vallen samen met het hoogtepunt van de stalinistische periode in Polen − een schrikbewind waarin de communistische partij haar grip op de maatschappij versterkte en de volledige controle op alle domeinen van het leven verwierf.

Volgens de communistische ideologie moest ook kunst in dienst staan van de politiek. Wie er niet in meeging werd meedogenloos gestraft. Strzemiński die net als Kobro geen compromissen wilde sluiten en zich tegen elke bemoeienis van de politiek met kunst verzette werd daarvan de dupe.

De titel van de film Powidoki/Afterimage/Nabeeld verwijst naar het beeld dat op ons netvlies achterblijft nadat we lang en intens naar een object hebben gekeken dat fel is verlicht door de zon. Strzemiński hield zich met dit fenomeen bezig zowel als kunstenaar als ook als kunsttheoreticus.

Namens Poleninbeeld wens ik u een mooie filmvertoning!

De trailer van Powidoki: