Op radio Trójka klinkt alleen nog de stem van PiS

Radio Trójka, de Poolse 3FM maar dan met een meer journalistieke inslag, wordt beperkt in haar journalistieke vrijheid. ‘Ik heb dit nog nooit meegemaakt’, verzucht één van hen. ‘Is dit Rusland, is dit Cuba?’

Dit artikel van Jenne Jan Holtland verscheen op 2 mei in de Volkskrant.

Een rood lampje springt aan, de microfoon gaat open. Klokslag één uur, Artur Ewertowski begint achter de glazen wand het nieuws voor te lezen. Dit is radiozender Trójka, 98.8 op de ether. In het zuiden speelt een rechtszaak, in het parlement is gesoebat over een vliegramp van jaren terug.

Ewertowski is een routinier, hij leest vlot en bijna zonder te haperen. Er is ook iets dat hij niet weet. Hij weet niet dat een collega die ochtend in een bittere strijd verwikkeld geweest is over een eerdere versie van zijn nieuwsbulletin. Een strijd die haar vermoeit en haar het gevoel geeft in een ‘nachtmerrie’ te zijn beland. Ze noemt het censuur. Ze overweegt weg te gaan bij het station, weg uit de journalistiek.

***

Trójka is een begrip in Polen. Je hoort er dwarse, vaak wat alternatieve muziek à la 3FM vroeger, en talkshows met scherpe vraaggesprekken. Een redacteur zegt het zo: ‘Trójka is cult.’

Maar sinds enige tijd is alles aan het schuiven. Medewerkers klagen dat ze eenzijdig moeten berichten, en beknot worden in hun journalistieke vrijheid. Tientallen verslaggevers zijn opgestapt of ontslagen, van wie alleen al vijf afgelopen november. Trójka is namelijk een publieke zender, en valt onder de nationale mediaraad. Die raad staat onder controle van de nationaal-conservatieve PiS-regering.

Op de redactie in Warschau praat de Volkskrant met vijf redacteuren. Drie zeggen dat ze op zoek zijn naar een nieuwe baan, woedend en verdrietig over wat er met hun station gebeurt. Ze vertellen vrijuit en zijn bereid met voor- en/of achternaam in de krant te komen. Maar hun vakbond is er niet gerust op. Een uur na het bezoek van de krant neemt de bond contact op: de gesprekken moeten anoniem. De kans op ontslagen of andere strafmaatregelen zou anders te groot zijn. De redacteuren binden in. ‘Ik heb dit nog nooit meegemaakt’, verzucht één van hen. ‘Is dit Rusland, is dit Cuba?’

***

Politieke inmenging in de publieke omroep is niet nieuw in Polen. Zodra een partij de verkiezingen heeft gewonnen, zet men partijvrienden aan het hoofd van radio en tv. ‘Het is de logica die politici hebben meegenomen uit het communisme’, zegt Michal Glowacki, mediawetenschapper verbonden aan Universiteit van Warschau. ‘Wie de tv in handen heeft, heeft de macht.’

PiS zette er een paar tandjes bij. Kort nadat de partij in 2015 de verkiezingen won, loodste ze een omstreden mediawet door het parlement. De mediaraad verloor haar onafhankelijkheid, alle vijf leden werden voortijdig ontslagen. Het merendeel van hun opvolgers zijn PiS-leden. In het personeelsbestand volgde een totale kaalslag: alleen al in 2016 stapten 225 journalisten binnen radio en tv op, of werden ontslagen. Vóór de verkiezing van PiS stond Polen op plek 18 in de World Press Freedom-index, nu is dat 58.

De druk om positief te berichten over de regering nam toe. Ook bij Trójka. Radoslaw Mróz (29) en Pawel Soltys (33) ondervonden dat toen ze items maakten over het kinderbijslagprogramma ‘500-plus’. Het kost miljarden en geldt als het politieke vlaggenschip van PiS.
Soltys: ‘Vlak voor m’n programma begon, kreeg ik een telefoontje van m’n redactrice. Of ik ervoor wilde zorgen dat het een positief item werd.’
Mróz: ‘Ik had experts aan het woord gelaten die zowel de voor- als de nadelen belichtten. Dat bleek niet de bedoeling.’

Hij werd op het matje geroepen, en kreeg te horen dat dit ‘onprofessioneel’ was geweest. ‘Ik zag alles instorten’, zegt Mróz. Hij was op zijn twaalfde begonnen bij de lokale radio in de stad Bialystok. Ging-ie na schooltijd gauw naar de studio. Het leek een liefde voor het leven. Hij verhuisde naar Warschau en werd de benjamin van de Trójka-redactie. Op de open dag stond er een rij van een halve kilometer op de stoep: allemaal hondstrouwe fans. ‘Trójka was als een familie voor me. Als ik nu naar de zender luister, kan ik wel janken. De propaganda is stuitend. Het is alsof ik naar een film uit het communisme luister.’

Toen twee van zijn collega’s naar de afdeling documentatie werden weggepromoveerd, postte Mróz uit woede een foto op Instagram met zijn hand symbolisch voor de mond. Hij bedacht de hashtag: ‘wie niet gehoord wordt’. Meer dan tien collega’s deden mee, en plaatsten een foto, net als veel trouwe luisteraars. Mróz stapte op. Hij presenteert nu fulltime bij tv-zender TVN24.

***

De redactie van Trójka ligt pal naast een uitbundig bloeiend stadspark. Op het kantoortje van Wiktor Świetlik (40) staan een replica antiekradio en twee versleten leren sofa’s. Sinds mei vorig jaar is hij directeur van Trójka. Hij glundert bij de platina platen aan de wand. ‘De muziek heeft ons beroemd gemaakt. Komend weekend komen Sting en Shaggy optreden.’

De suggestie van censuur of propaganda veegt hij onmiddellijk van tafel. ‘Oké, er zijn misschien één of twee items geschrapt.’ Dat was omdat ze niet ‘professioneel’ waren voorbereid. ‘Bij uw krant hebt u toch ook een redacteur die nagaat of u professioneel te werk gaat?’

Volgens Świetlik stappen mensen op omdat ze elders meer geld kunnen verdienen. De ideologische lijn is wat naar rechts opgeschoven, inderdaad, maar is dat niet logisch? Hij vond het hiervoor wel erg liberaal allemaal. ‘Als de regering verandert, als de meerderheid in het parlement verandert, veranderen ook de publieke media.’ Hij noemt dat ‘Poolse logica’.

Het aantal luisteraars daalt, de leegloop van redacteuren gaat door. ‘Ik kom steeds dichter bij mijn persoonlijke grens’, zegt een redacteur. ‘Er zijn iedere dag botsingen.’ Hij doet zijn verhaal in een redactieruimte met laptops, een paar glazen deuren en een trap verwijderd van de directeur. De deur naar de gang is dicht. ‘Dat is niet expres’, lacht een vrouwelijke collega, ‘we durven het ook met de deur open te vertellen.’

Ze herinnert zich een anti-regeringsdemonstratie waar ze heenging. Ze maakte interviews en kreeg op de weg terug naar de redactie een telefoontje. ‘Laat maar, het item is geschrapt.’ Een ander wilde een reportage maken over de omstreden rechterlijke hervormingen. ‘Ik kreeg een blik van mijn leidinggevende. Hij zei: “Er zijn vast belangrijkere onderwerpen vandaag.”’

De nieuwe managers, zegt een presentator, hebben geen hart voor de radio. ‘Als ze capabel waren, zou ik ze nog respecteren.’ Ook hem is gevraagd bepaalde onderwerpen niet aan te snijden en bepaalde gasten niet uit te nodigen. Hij heeft teveel ervaring om zich daar iets van aan te trekken, grijnst hij. ‘Als je hard tegen ze bent, worden ze stil.’

***

Pawel Soltys, de economisch journalist, woont met vrouw en zoontje twee hoog in een typisch Warschause blokkendoos. Hij werkte tien jaar voor Trójka. Begin dit jaar nam hij ontslag. Hij is er trots op dat hij zijn rug recht heeft gehouden en nooit aan de propaganda heeft meegedaan.

Tijdens een groot gala, afgelopen herfst, ontving een Trójka-presentatrice de prestigieuze ‘Gouden Microfoon’. Soltys hoorde haar dankwoord live op de radio. Het beeldje droeg ze ter plekke op aan al haar collega’s die het zwijgen waren opgelegd. Uit de zaal volgde een ovationeel applaus. De website van de radio maakt er geen melding van in het online verslag.

‘En dat is het probleem’, zegt Soltys. ‘De politiek is overal binnen gesijpeld. Hoe kan een luisteraar nog bepalen of hij goed wordt geïnformeerd? Vergelijk het met een heerlijke maaltijd. Doe er één stinkend stofje bij, en het is niet meer te eten.’

***
Op de Trójka-redactie is het stil. Het mededelingenbord is leeg, afgezien van een paginagrote foto van Paus Johannes Paulus II. Aan het eind van de gang is een keukentje met een ronde tafel. Er zit een vrouw met een schat aan ervaring. Ze heeft het communisme meegemaakt en alle regeringen daarna. Buiten haar leidinggevende om heeft ze die ochtend een quote van een oppositielid het nieuwsbulletin in gefrommeld. Tegen de tijd dat Artur Ewertowksi het nieuws voorlas, om één uur ’s middags, was het fragment er weer uit gehaald.

De vrouw kijkt om haar heen en dempt haar stem. ‘Vroeger deed ervaring ertoe. Nu gaat het om je opvattingen. Als je niet katholiek bent, of in elk geval pro-regering, ben je minder. Het doodt de ziel van het station.’ Ze wil weg bij Trójka, waarheen weet ze nog niet. Misschien opent ze wel een bakkerij.

Foto bij dit artikel is van de 'vaste fotograaf' van Jenne Jan, Piotr Malecki