Kazimierz Nowak in Afrika: Vijf jaar op de fiets het continent doorkruisen
Wat doe je als je in de crisis van de jaren dertig van de vorige eeuw zonder werk komt te zitten? Je gaat op reis om een boterham te verdienen. Niet als arbeidsmigrant maar als een influencer ‘avant la letre’. Je begint een bijzondere reis, brengt verslag uit aan je volgers en verdient daarmee je geld. Dit is in een notedop het plan van Kazimierz Nowak als hij in 1931 uit Polen vertrekt om op de fiets Afrika te doorkruisen.
Het is dankzij het boek ‘Alleen door Afrika’ dat wij nu deze reis met hem kunnen meebeleven. Het boek verscheen op 17 februari in het Nederlands. Het boek is een hertaling door Tom Ysewijn, journalist bij MO* magazine die zelf verstokt fietser is. Behalve het boek stelde hij ook een mooie site samen met prachtig beeldmateriaal zoals originele handschriften van Kazimierz Nowak, zijn foto's, fragmenten van het boek en zijn agenda met lezingen over Nowak zijn reis.
Wereldreiziger in de jaren dertig
De wereldreizigers van vandaag bereiken hun publiek via sociale media. De professionele zoals Floortje Dessing of Tom Waes een groot publiek via de TV. De ambitieuze amateur maakt documentaires die terug te vinden zijn op de streamingdiensten of anders op hun eigen kanalen. En research vooraf? Met een druk op de knop van Google ligt veel informatie voor het oprapen.
Hoe anders was dit in de jaren dertig van de vorige eeuw als je op de fiets door Afrika wilde? En dat is precies wat het boek ‘Alleen door Afrika’ bijzonder maakt. Het boek bevat de eigen verslagen van Nowak. Deze stuurde hij met foto’s naar zijn vrouw in Polen die ze liet publiceren. Foto's die rijkelijk terugkomen in het boek.
Het continent doorkruisen en doorgronden
Vanuit de verslagen krijg je een duaal beeld. Aan de ene kant heb je het gevoel dat Nowak onvoorbereid op reis ging want te vaak gaat het maar op een haar na goed. Op hele stukken blijkt de fiets vooral een handkar voor zijn bagage, regelmatig balanceeert hij op het randje van de dood door de dorst in de Sahara of de malaria. Natuurlijk is het niet te controleren of hij het hier en daar wat heeft aangezet voor de spanning bij zijn publiek thuis. Waar wij nu weten hoe zijn reis afliep was dat bij zijn ‘volgers’ van toen natuurlijk anders.
Het andere beeld is dat van iemand die zich goed heeft ingelezen, zijn talen kent en het continent niet alleen doorkruist maar ook weet te doorgronden. Zoals de vertaler in het voorwoord aangeeft zijn de observaties van Nowak natuurlijk gekleurd door de tijdsgeest en zijn afkomst uit de katholieke traditie in Polen. Tegen die achtergrond moeten we het taalgebruik als ‘inboorling’ voor de bewoners van Afrika zien. Een term die nu niet meer zou kunnen.
Reisverslag met diepgang
Natuurlijk is het boek een reisverslag. Zo maakt Nowak ons deelgenoot van de uitdagingen die tegenkomt maar deelt hij ook observaties over de schoonheid van het continent, de nachten in de woestijn, de gebruiken van de lokale bevolking.
Zo volgen we hem als lezer vijf jaar lang waarbij hij zijn fiets uiteindelijk op moet geven voor paarden, een boot, nog een keer de fiets en een dromedaris. Voor zijn laatste etappes treffen we hem weer op de fiets, zijn derde.
De diepgang van het boek komt vanuit zijn observaties over de maatschappij waar hij doorheen reist, het koloniale Afrika.
Antikoloniaal observator
Tussen beide wereldoorlogen werd Afrika nog gedomineerd door de koloniale machten. Duitsland was dan misschien verdreven uit Namibië, de Fransen, Britten, Italianen en Belgen beheerst nog het continent. Uit verschillende observaties in zijn aantekening wordt duidelijk dat zijn wereldbeeld hier niet bij aansluit. Ook als hij Polen treft die de sprong hebben gewaagd naar Afrika.
Eventjes was er een trend in Polen om naar hier te emigreren. Dat is allemaal begonnen in 1929, toen een Poolse expeditie hier de emigratiemogelijkheden kwam verkennen12. Ik las het verslag van de expeditie, dat een rooskleurige toekomst voorspelde voor een leven in de kolonie. Ik wil niet twijfelen aan de goede bedoelingen van de auteurs, maar ik vermoed toch dat de meeste mensen naar Angola en Rhodesië trokken omdat ze hoopten er dezelfde rijkdommen als in Belgisch-Kongo te vinden.
En een observatie vanuit Angola wat hij op zijn terugreis aandoet over de invloed van de komst van de Europeanen:
De inboorlingen hadden toen een beter leven, al was het maar omdat ze toegang hadden gehad tot goed water. Ze leefden in de jungle, hadden geen inkomen en waren niet vertrouwd met het concept van geld. De franc had geen waarde voor hen. Hun kleding was gemaakt van dierenhuid of van planten uit het woud, hoewel elke vorm van kledij overbodig is in deze streken.
Toen kwam de blanke man, ogenschijnlijk om het leven van deze inboorlingen te ‘verbeteren’. In werkelijkheid lagen zijn prioriteiten bij de exploitatie van de goudvelden en het innen van belastingen van de inheemse bevolking. Vanaf dan moest alles zo georganiseerd worden dat het administratieve personeel alle dorpen binnen een dag kon bezoeken, zodat de dorpshoofden, die van tevoren waren ingelicht, de ambtenaren konden opwachten met de belastingen.
Eerder in Transvaal tekende Nowak al op:
Koloniale oorlogen zijn gruwelijke conflicten. De indringer triomfeert altijd. Niet noodzakelijk door zijn militaire kracht, maar door de omkoping en het verraad waarvan hij gebruikmaakt en dankzij de barbaarsheid van de ingehuurde krachten die hij uitbuit.
Kazimierz Nowak voorziet het einde van kolonialisme
Nowak is niet alleen kritisch op de kolonisatoren. Hij voorziet ook dat dit geen stand kan houden getuige wat hij in Kongo opschrijft:
Intussen valt de nacht. Zwervers uit Oost-Afrika zitten rond de vuren in het dorp. Ze lijken van Hamitische afkomst te zijn en spreken met lage stemmen, in een taal die voor een blanke niet te begrijpen valt. Misschien bespreken ze het volgende tijdperk in de Afrikaanse geschiedenis... een tijdperk dat weleens heel plotseling zou kunnen aanbreken, want de blanken onderschatten de zwarte massa’s, die elke dag in kracht toenemen. Hier, in Centraal-Afrika, komt die storm snel naderbij. Op een dag zullen de trommels sneller slaan en zal hun boodschap zich door de dorpen verspreiden: ‘Dood aan de blanke onderdrukker!’
Daarmee voorziet hij terecht het einde van de koloniale tijd die David van Reybroeck zo treffende beschrijft in Congo en Revolusi.
Start van een traditie
Kazimierz Nowak was met zijn bijzondere onderneming misschien wel de eerste Pool in een traditie die we terugzien als de ondernemende Poolse globetrotters uit de jaren tachtig en negentig zoals de Poolse expedities naar de Himalaya. Ook als non-fictie schrijver lijkt hij een eerste te zijn, een goede voorloper van bijvoorbeeld Ryszard Kapuściński.
Nowak zelf heeft van deze ‘nazaten’ geen weet en ook niet over de terechtheid van zijn voorspellling over het einde van het kolonialisme. Na zijn vijf jaar durende reis door Afrika is hij gesloopt. Hij overlijd in 1937 net veertig jaar oud.
Actueel
Nowak liet een zeer intrigerend en op een bepaalde manier ook na bijna 90 jaar nog een actueel boek achter. Het is de verdienste van de uitgeverij Noordboek dat we hier in Nederland nu ook van kunnen genieten.
Bestel je boek vandaag nog bij de uitgever, de site behorend bij het boek of uw lokale boekhandel of bijvoorbeeld bol.com.
