Naar aanleiding van een schorsing van een rechter in Polen en de toen nog aanstaande uitspraak van het Europese hof, schreef Bruno Lietaert (Voorzitter Magistratuur & Maatschappij in België) een opiniestuk wat op 14 februari verscheen in De Standaard. Met de toestemming van de auteur nemen we de tekst ook hier op omdat hij heel goed aangeeft waarom de twist over de rechtsstaat in Polen ook van belang is voor individuen en organisaties in Nederland en België.
Hoe Polen rechters disciplineert en muilkorft
In Polen is vorige week een rechter geschorst, omdat ze een beslissing heeft genomen die de regering niet zint. Ze verdient onze steun, vindt Bruno Lietaert, want de Poolse rechtsstaat staat onder druk.
The handmaid’s tale, een roman en verslavende serie, is een modern sprookje over goed en kwaad. June, de heldin, leeft in Gilead, een dictatuur met veel beschavingsretoriek, maar zonder mensenrechten. Alle macht ligt er in één hand. Het land kent een ijzeren discipline. De context is extreem, met veel bruut en achterbaks geweld. Toch blijft June moreel overeind. Ze wil overleven en ‘iets doen’. Ze neemt risico’s en streeft rechtvaardigheid na. Hoewel ze meestal gemuilkorfd is, vindt ze steeds weer woorden om de macht af te wenden. Ze blijft zichzelf zonder aan de galg te belanden.
Gelukkig bestaat Gilead niet echt, het is een verzinsel. Maar goede sprookjes leren ons iets. Bijvoorbeeld over disciplineren en muilkorven. Want dat gebeurt echt, in Polen nog wel.
Muilkorfwet
Voor de duidelijkheid: Polen is Gilead niet, het is een tof en mooi land. Maar het heeft wel een eigen June: Joanna Hetnarowicz-Sikora, een Poolse rechter. Die intelligente en gedreven vrouw streeft rechtvaardigheid na, is geëngageerd en is een actief bestuurslid van Iustitia, een grote Poolse magistratenvereniging. Ondertussen weet ze goed wat disciplineren en muilkorven is. Ze weet het niet alleen, ze heeft het ook gevoeld.
Collega Hetnarowicz-Sikora wordt door de disciplinaire autoriteiten, regeringsrechters, vervolgd op basis van de Muilkorfwet. Op 9 februari werd ze uit de zittingszaal geplukt, omdat ze een beslissing had genomen die de macht niet zint. In overeenstemming met de hoogste Europese rechter – het Hof van Justitie – had ze geoordeeld dat sommige politiek benoemde rechters geen rechterlijke autoriteit hebben. Het Hof van Justitie veroordeelt de Poolse benoemingspolitiek scherp. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde op 3 februari nog dat het recht op een eerlijk proces geschonden is wanneer een regeringsrechter zetelt. In die zaak van 3 februari ging het om een bedrijf dat procedeerde tegen de staat.
Dwangsom
In Polen heerst juridische chaos. Sommige rechters vinden dat de beslissingen van politiek benoemde rechters ongeldig zijn. Ook het Hof van Justitie en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zien hen als ongelegitimeerde regeringsrechters. Maar als Poolse rechters de politieke benoemingen aankaarten, worden ze gestraft door de disciplinaire autoriteiten. Het Hof van Justitie veroordeelt die praktijk en legde Polen op 14 juli een dwangsom van 1.000.000 euro per dag op zolang de disciplinaire kamer blijft bestaan.
Daar wil het land nu aan ontsnappen. Maar zeggen dat de Poolse grondwet primeert boven het Europese project, werkt niet meer. Het ziet er meer en meer naar uit dat Europa de dwangsommen zal inhouden op de vele euro’s die naar Polen gaan.
Polen heeft andere gevoeligheden, en dat vertaalt zich in de wetgeving en het beleid, maar het Europese project tast de Poolse eigenheid niet aan
Procederen is al lastig genoeg, maar zonder rechtsstaat heeft een Belgisch bedrijf dat zaken doet met een Pools bedrijf of overheid bij conflicten alleen uitzicht op rechtsonzekerheid. En wat als een Pools-Belgisch echtpaar uit elkaar gaat en ruziet over de kinderen: zal een eerlijke rechter dan oordelen?
Polen riposteert dat zijn grondwet boven de Europese verdragen gaat en dat het wel mag disciplineren en muilkorven. Maar dat maakt een samenwerking in het Europese project schier onmogelijk. Ook bij ons schamperen sommigen dat Europa een neoliberaal project voor de rijken is, en een paradijs voor al wie woke is en sentimentele aanspraken formuleert. Daar zit iets in, maar wel erg weinig. Tal van grote uitdagingen vragen een Europese aanpak.
De eerste ‘woker’
De eerste ‘woker’ in ons land was de stewardess Gabrielle Defrenne. Ze stapte naar de Belgische en Europese rechter om als vrouw gelijk loon voor gelijk werk te krijgen. Het Europese recht en Hof van Justitie waren beslissend. Het recht werd dankzij haar bijgesteld. In de praktijk is er nog veel werk aan de winkel om discriminatie weg te werken.
Natuurlijk zijn er ook uitwassen, zoals altijd. Maar Defrenne mag een standbeeld krijgen. Ook de Poolse rechters Joanna Hetnarowicz-Sikora, Igor Tuleya of Waldemar Zurek verdienen er een. Alle drie komen ze op voor rechtvaardigheid, trotseerden ze de macht, maar werden ze gedisciplineerd en gemuilkorfd.
Laat dit Europa niet zijn. Het is Europa ook niet. In juli ging ik met een Turkse politiek-vluchteling-rechter-collega naar het Poolse Poznan, voor een conferentie over de rechtsstaat. Ik dacht te zullen toekomen in een grauwe en mistroostige stad. Dat was onterecht: het was er fijn en mooi. Overal kwamen we vriendelijke en open mensen tegen. We gingen lekker eten in een goed restaurant, niet ver van een café waar de regenboogvlagjes vrolijk, vrank en vrij wapperden in de Poolse zon. We zagen jongelui met een gitaar of jonglerend met circusballetjes. Prachtige kerken ook – die anders dan bij ons vollopen met devote mensen.
Het land heeft andere gevoeligheden en dat vertaalt zich in de wetgeving en het beleid, maar dat hoeft niet haaks te staan op het Europese project. Er is een zekere spanning, en zoals bij de Belgische Defrenne-casus worden de scherpste kantjes weleens bijgevijld, maar het Europese project tast de Poolse eigenheid niet aan. Polen is een verdeeld land: van ultraconservatief tot progressief. Zal er iets veranderen? Dat hangt in essentie af van de krachtsverhoudingen.
Laten we terugkeren naar het sprookje: samenwerken en communiceren zijn mooier dan disciplineren en muilkorven. Hetnarowicz-Sikora gelooft daarin, en is daarom een voorbeeld voor wie niet aanvaardt dat de macht in één hand blijft, en er resoluut voor kiest te luisteren naar wie niet gemuilkorfd is. Ze verdient onze steun.
Dit opiniestuk verscheen in de De Standaard: Hoe Polen rechters disciplineert en muilkorft en is geschreven door Bruno Lietaert, Voor Magistratuur & Maatschappij, lid Hoge Raad voor de Justitie, kamervoorzitter Arbeidshof Gent.
Bekijk de verklaring van rechter Hetnarowicz-Sikora op haar schorsing door minister van justitie Ziobro:
