‘De regering heeft in een televisietoespraak een reeks ingrijpende maatregelen uitgevaardigd: scholen en universiteiten zijn dicht, de landsgrenzen zijn gesloten en voor de bevolking geldt een avondklok. Zodra er nieuwe ontwikkelingen zijn, zullen we u daarover berichten.’
Deze tekst komt uit de proloog van Zwemmen in het donker. En hoewel het naadloos aansluit bij de berichtgeving over de coronamaatregelen brengt deze proloog ons de herinnering van een Poolse migrant in de VS die ons vervolgens terug neemt naar een jeugdherinnering in Wroclaw. Deze tekst is namelijk de aankondiging van de staat van beleg waarbij de schrijver nog het beeld oproept van de pantserwagen voor de bioscoop.
Zwemmen in het donker is de debuut roman van Tomasz Jedrowski. Hij is geboren in West-Duitsland, heeft Poolse ouders en studeerde rechten aan de Universiteit van Cambridge en woont momenteel in Frankrijk. Zijn boek is als eerste in het engels gepubliceerd.
Coming of age in communistisch Polen
Door de proloog is duidelijk dat de hoofdpersoon Polen verlaten heeft en met het schrijven aan, naar wat je gelijk vermoed, ook zijn liefde. Daarmee is bij het lezen van de roman dus niet de vraag "Wat gebeurt er met de hoofdpersoon?" maar veel meer "Hoe is hij in deze situatie terechtgekomen?".
Via een aantal momenten en fases in het leven van de hoofdpersoon Ludwik volgen we zijn ontwikkeling van jongen die ontdekt dat hij op jongens valt tot de man in de VS die het bericht op de radio hoort.
Zijn eerste terugblik gaat terug naar Wrocław van de jaren zestig waar hij opgroeit bij zijn moeder en oma. Bij de lessen in voorbereiding op de eerste communie raakt Ludwik bevriend met Bienek. Nog voordat de hoofdpersoon het ontdekt, heb je als lezer door dat Bienek Joods is.
Tijdens een kamp, aan de vooravond van de communie, gaan de kinderen op kamp. Op de slotavond, als het licht uitvalt kust Ludwik Bienek, wat de anderen zien als het licht weer aangaat. Dat is de eerste keer dat Ludwik schaamte voelt over zijn geaardheid.
De buitenwereld komt binnen
Kort daarna heeft voor de eerste keer de maatschappij direct invloed op het leven van Ludwik. Bij de kerkdienst van de communie komt Bienek niet opdagen. Ludwik denkt dat het zijn schuld is maar als hij naar hem op zoek gaat, blijkt dat de familie weg is, afgereisd naar Israël. Onderdeel van de excodus die eind jaren zestig plaatsvond onder overlevers van de holocaust.
Ludwik die opgroeit bij zijn moeder en oma wordt daarna ingewijd in hun ritueel om 's avond clandistien naar Radio Free Europe te luisteren. Het wordt duidelijk dat Ludwik wordt opgevoed om kritisch te zijn over het communistische systeem en de partij.
Er volgt nog een episode in Wrocław waar Ludwik als tiener 's avonds in een park door een oudere man zijn maagdelijkheid verliest. Naast de daad vertelt de man hem dat hij twee keuzes heeft: Het eenzame bestaan of conformeren aan de maatschappij en zichzelf verloochenen door te trouwen.
De derde en laatste fase van de roman is de laatste maanden van de studie in Warschau. Dan ontmoet Ludwik zijn geliefde, de persoon die hij aanschrijft in de roman. Een liefde die zich ontwikkelt parallel aan de uitdaging om een plek te vinden in de maatschappij. Een land dat geconfronteerd wordt met onvrede over een failliet systeem, lege winkels met lange rijen, stijgende prijzen en stakingen die worden neergeslagen door de militie en waar verraad op de loer ligt. Een maatschappij waarin de homoliefde zeker nog niet geaccepteerd is en door de machthebber gebruik kan worden om mensen onder druk te zetten.
Zoektocht naar vrijheid
De achtergrond van het communisme kan Zwemmen in het donker meer diepgang geven dan een eenvoudig liefdesverhaal omdat de maatschappij een stempel drukt op de relatie en de hoofdpersoon die worstelt met zijn strijd tegen het communisme en het ontdekken van deze liefde.
De keuze voor Polen van Jedrowski, die zelf woonachtig is in Parijs en het boek in het engels publiceert, lag voor de hand. Zijn ouders ontvluchtte Polen in de jaren tachtig.
De setting geeft het verhaal wel wat extra's, namelijk een inkijkje in het Polen van de jaren tachtig. Het laat zien hoe de machinaties van de partij. Het laat zien hoe de maatschappelijke mogelijkheden bepaald worden door het lidmaatschap van de partij. Het boek slaagt er niet in om van deze setting meer dan dat te maken, een decor. Een grimmig decor zoals de recensent van Trouw het omschrijft: "Jedrowski brengt de sfeer geloofwaardig in beeld, met een perfecte afwisseling tussen de grimmigheid van het systeem en de lichtvoetigheid van de prille liefde."
Het geheime karakter van de liefde van Ludwik had in willekeurig welke andere setting geplaatst kunnen worden van een maatschappij waar deze niet getolereerd wordt. Het zoeken naar vrijheid voor de liefde is daar universeel genoeg voor maar het zoeken naar vrijheid van het communisme wordt onvoldoende inleefbaar en daarmee ook de moeilijke keuzes die de hoofdpersoon moet maken.
De setting wordt zelfs wat anekdotisch als de hoofdpersoon bij een demonstratie vlugschriften opraapt, deze in zijn tas propt en ze vervolgens als daad van verzet weer boven een demonstratie en militieleden uitstrooit.
Daarmee is Zwemmen in het donker een roman over de worsteling van het ontdekken van de liefde met het Polen van de jaren tachtig als decor.
***
Zwemmen in het donker is uitgegeven door Meulenhoff en verschijnt 3 maart en kan (online) besteld worden. Hieronder een link naar bol.com maar denk ook aan de lokale boekhandel deze dagen (-;
