Op 7 december 1970 bracht de toenmalige Bundeskanzler Willy Brandt een officieel bezoek aan Polen. Bij de kranslegging bij het monument van de getto-opstand van 1943 gebeurde iets onverwachts. Na het schikken van de linten van de krans deed hij een paar stappen terug om op de protocollair gebruikelijke wijze zijn respect te tonen. Volkomen onverwacht ging hij door de knieën. Een knieval die de 'Warschauer Kniefall' ging heten en een beeld dat geschiedenis schreef.
Wat is de opstand van het getto?
Als bij Nederlanders ene opstand in Warschau bekend is, gaat het vaak om de opstand uit 1944. Minder bekend is de opstand van de Joden in het getto van Warschau.
Na de inval in Polen dreven de Duitsers de Joden samen in verschillende getto's verspreid over het land. In het getto van Warschau worden zo'n 400.000 mensen samengepropt op iets meer dan vier vierkante kilometer. Met een rantsoen van 400 kcal per dag en slechte sanitaire omstandigheden overlijden ook veel mensen in het getto.
In 1943 beginnen de Duitsers met de laatste ontruiming van het getto. De slachtoffers worden afgevoerd naar vernietigingskamp Treblinka. Op 19 april van dat jaar komt een deel van de overgebleven Joden in verzet tegen de laatste ontruiming. Een strijd die een maand duurt. Meer details leest u in het bericht "Er was geen hoop".
Wie was Willy Brandt?
Willy Brandt was een Duitse SPD-politicus en van 1969 tot 1974 bondskanselier van de Bondsrepubliek Duitsland. Als kanselier in de sociaal-liberale coalitie werkte Brandt met zijn “Neuen Ostpolitik” aan een traject van ontspanning en verzoening met de staten van het Warschaupact. Hiervoor ontvangt hij in 1971 de Nobelprijs voor de vrede.
Willy Brandt is in 1970 de eerste Bundeskanzler die Polen bezoekt. Polen wat op dat moment stevig verankert zit in het communistische Oostblok en militair gezien onderdeel uit maakt van het Warschau-pakt. Met toen nog recente geschiedenis van de Duitse bezetting en de westelijke gebieden van Polen die pas 25 jaar daarvoor nog Duits waren ligt het bezoek gevoelig.
Het bezoek aan het monument verloopt volgens protocol totdat de krans is gelegd en Brandt na die paar stappen terug door de knieën gaat. Ongepland en zeker voor zijn entourage een verrassing. Brandt zelf zei over dit gebaar:
"Unter der Last der jüngsten Geschichte tat ich, was Menschen tun, wenn die Worte versagen. So gedachte ich Millionen Ermordeter."
Willy Brandt over zijn knieval
De ontvangst in West en Oost-Duitsland
De Oostpolitiek van Brandt was begin jaren zestig al in gang gezet in een regering met deelname van de CDU (christen democraten). Brandt is Bundeskanzler van een regering van van SPD (sociaal democraten) en de liberale FPD. Hij krijgt voor zijn gebaar dan ook bijval uit die hoek maar weerstand van CDU/CSU.
Willy Brandt wordt zelfs een landverrader genoemd. Deze geluiden komen bijvoorbeeld van de mensen die uit de voormalige Duitse gebieden verdreven zijn toen deze gebieden in 1945 Pools werden. In een onderzoek onder Duitsers eind 1970 gaf 48% aan het gebaar overdreven te vinden, 41% vond het gepast. Bij verkiezingen in 1972 wint de SPD-FPD coalitie de verkiezingen wat als steun kan worden gezien voor het beleid.
Oost-Duitsland besteedde in het geheel geen aandacht besteed aan het voorval. Alleen over het ondertekenen van een het Verdrag van Warschau wordt bericht.
De Oostpolitiek leidt ertoe dat de Bondsrepubliek Duitsland en de Duitse Democratische Republiek in 1972 officiële betrekking aangaan.
In 1974 moet Brandt terugtreden als blijkt dat een van zijn medewerkers spioneert voor de Russen. Brandt overlijdt in 1992.
Verdrag van Warschau
Ook in Polen wordt Willy Brandts gebaar niet aan de grote klok gehangen. De communistische leiding van het land viert het staatsbezoek van de bondskanselier als een triomf van buitenlands beleid. Ze plaatsen het Verdrag van Warschau op de voorgrond. Dit wordt namelijk dezelfde dag ondertekend.
In het verdrag van Warschau erkent de Bondsrepubliek de westelijke grens langs de rivieren de Oder en Neisse. Daarmee doet (West) Duitsland indirect afstand van de voormalige oostelijke provincies Pommeren, Silezië en Oost-Pruisen van Duitsland. Dit verklaart ook de houding van de verdrevenen uit deze gebieden tegenover Brandt en zijn 'kniefall'.
De Poolse regering probeerde het Verdrag van Warschau als hun succes te verkopen. Het verdrag bood de bevolking in de westelijke regio's immers de zekerheid dat hun nieuwe huis en hun land Pools bleef. De knieval hield de regering uit de publiciteit in Polen. Brandts gebaar voor het monument voor de helden van het getto van Warschau paste niet in de politiek van Warschau*.
De communistische regering wil de anti-Duitse stemmingen die in de samenleving bestaan als gevolg van de Tweede Wereldoorlog behouden. Een externe vijand helpt de heersers hun macht te consolideren en de bevolking achter hen te verzamelen. Het beeld van een knielende bondskanselier zou een belemmering zijn. Deze inschatting pakt anders uit, een week later breekt er een opstand uit in Polen tegen een drastische stijging van de prijzen in de winkels.
In 2000 werd vlak bij het monument van de getto-opstand dat nu tegenover het museum Polin staat een monument opgericht voor de knieval van Brandt. Afgelopen oktober gaf de Bundesbank een speciale 2 euromunt uit ter herdenking:
De huidige Poolse regering bedient zich ook van tijd tot tijd van anti-Duitse retoriek als het gaat om de media (deels in handen van Duitse concerns) en de rol van Duitsland in de EU. In de zomer dit jaar moest langere tijd de nieuwe Duitse ambassadeur wachten op accreditatie. Een aanbod om Covid-patiënten op te nemen wijst de Poolse regering af. Dit deed voormalig Pools premier en EU-voorzitter Tusk de vraag stellen wat ze zouden doen met het vaccin uit Duitsland.
Internationale ontvangst - Nobelprijs voor Willy Brandt
Internationaal kan Willy Brandt rekenen op steun voor zijn gebaar. Voor Time Magazine is hij 'Person of the Year' en in 1971 krijgt de Bundeskanzler de Nobelprijs voor de Vrede.
Op youtube staat een korte documentaire over 'Der Kniefall'
*) Dit stilzwijgen heeft op dat moment niets te maken met de opstand uit 1944. Daarover daarover sprak men onder het communisme nauwelijks openlijk. Deze algemene opstand uit 1944 was immers van het verzet dat samenwerking met de regering in ballingschap in London en niet het verzet dat samenwerkte met de Russen.
Herdenking
Bij het monument herdacht onder andere de Duitse ambassadeur in Polen de knieval met een kranslegging.
https://www.facebook.com/polinmuseum/posts/10159109139726419
's Avonds organiseert het museum samen met het Willy Brandt huis en de Duitse ambassade een online lezing helaas deels in het Pools maar ook met bijdrage in het Engels al zijn we bang dat er een Poolse voiceover is )-:
https://www.facebook.com/watch/live/?v=202931441338507
Voor hen die Duits lezen staat op de site van MDR een uitgebreider artikel wat we mede als bron hebben gebruikt.
