De val van het communisme begon op 31 augustus 1980
Oost- en West-Duitsers die op de Berlijnse muur inhakken, heel fotogeniek. Daardoor zien we niet waar de val van het communisme echt begon, aan een ronde tafel in Polen. En die ronde tafel had nooit kunnen bestaan zonder de legalisering van het vakverbond Solidarność. Vandaag 40 jaar geleden op 31 augustus 1980 viel de eerste dominosteen die uiteindelijk de Berlijnse muur deed omvallen en daarmee het communisme.
Het Poolse opiniemaandblad Wszystko Co Najważniejsze publiceerde twee herinneringen aan deze periode en een beschouwing van historicus Timothy Snyder (ook in Engels). De getuigenissen zijn van journalist Micheal Dobbs die samen met fotograaf Chris Niedenthal de enige westerse journalist bij deze gebeurtenis aanwezig was. Het andere artikel is van Ryszard Bugaj, een van de oppositieleden van het eerste uur.
Dat we naar deze gebeurtenis kunnen kijken als de eerste dominosteen die omviel waardoor uiteindelijk de Berlijnse muur viel, onderstreept ook Bundeskanzeling Merkel. Op haar website plaatste ze onderstaande video:
De voorgeschiedenis
De staking in 1980 was niet het eerste verzet in Polen tegen de communistische machthebbers. Zoals Dobbs beschrijft: “Het [Polen] is nooit volledig communistisch geworden. Zoals Stalin altijd zei: Polen zijn als radijs, rood aan de buitenkant, wit aan de binnenkant. Bovendien veranderde de situatie door de verkiezing van Karol Wojtyła tot paus in 1978.”
Wat Dobbs niet vermeldt is dat paus Johannes Paulus II – zoals hij zich liet noemen – in 1979 zijn vaderland bezocht en daarbij grote mensenmenigten mobiliseerden. Dit creëerde een nieuw bewustzijn dat er meer was dan de macht van de communistische partij.
Dobbs vervolgt: “In 1980 was ik correspondent in Belgrado […]. Daar kreeg ik informatie dat stakingen waren begonnen in Polen - in Lublin en Świdnik. Ze werden meteen vergeleken met de golf van protesten in 1970 en 1976.”
Ook Bugaj legt de link met deze eerdere protesten in zijn artikel. Volgens hem bewees 1980 onomstotelijk dat de Polen eindelijk het geloof verloren dat het communisme een systeem was dat hen in staat zou stellen beter te leven. 10 jaar eerder was het anders. Toen braken protesten uit tegen de autoriteiten, maar de nieuwe eerste secretaris, Edward Gierek, slaagde erin om een gemeenschappelijke taal te vinden met de demonstranten. Met hen sloot hij een informele afspraak: geloof me, de partij regeert voortaan goed. Maar hij faalde. Daarom was een dergelijke overeenkomst in 1980 niet meer mogelijk.”
Tegen deze achtergrond kreeg Dobbs van The Washington Post de opdracht om een visum aan te vragen en af te reizen naar Polen. Lublin was echter ‘off limits’ voor buitenlandse journalisten. Maar op 14 augustus begonnen protesten in Gdańsk. Samen met fotograaf Chris Niedenthal nam Dobbs een binnenlandse vlucht vanuit Warschau en met een overstap in Bydgoszcz kwam hij op vrijdagmiddag 29 augustus aan in Gdańsk.
Dobbs spreek met de stakingsleider Lech Wałęsa
“Een taxichauffeur bracht ons voor één dollar (in Polen kon je toen bijna alles kopen voor één dollar) naar de scheepswerf. De poort - deze beroemde poort 2, het latere symbool van de scheepswerf - was gesloten. Er werden toen bloemen in gestoken en een paar dagen later werd er een foto van Johannes Paulus II aan gehangen.
Bij de poort vroeg ik om met de stakingsleider te praten. Na een tijdje zat ik op een bijeenkomst met Lech Wałęsa, die werd vergezeld door verschillende andere stakingsleiders. Ik probeerde te begrijpen waarom ze deze staking hadden georganiseerd. In feite hadden ze toen twee eisen: een salarisverhoging met PLN 1.000 en het herstel van Anna Walentynowicz (haar disciplinair ontslag - vijf maanden voor haar pensionering - was de directe aanleiding voor het organiseren van de staking). Pas na enige tijd poneerde Wałęsa een derde eis: het recht om vrije vakbonden te organiseren.”
21x tak
Het is bijna opmerkelijk om te lezen dat deze eis als bij toeval lijkt te zijn ontstaan. Uiteindelijk formuleren de stakers in de onderhandelingen 21 eisen voor de communistische regering waarvan er 21 worden ingewilligd, leidend tot de triomfkreet “21x tak”, – “21 keer ja op 21 eisen”. Iconisch is de foto (boven dit bericht) waarop Wałęsa de overeenkomst ondertekent met een grote pen, souvenir van het pausbezoek uit 1979. Op de achtergrond is de “21x tak” te zien aan de muur (net boven de microfoons). Lenin staat bescheiden in het hoekje. Op tafel lijkt een model te staan van het monument dat in december 1980 onthuld werd ter nagedachtenis aan gedode stakers uit 1970.
De fotograaf als tolk
Niedenthal fungeerde voor Dobbs ook als tolk. Interessant zijn de herinneringen die hij daarover optekende in zijn boek (zie onderaan dit bericht). Er wordt gediscussieerd of ze de journalisten toe moeten laten tot de gesprekken. Dobbs krijgt als schrijvende pers toegang maar spreekt geen Pools. Niedenthal wel en werpt zich op als tolk.
Hoewel het maken van foto's is verboden, slaagt hij er toch in een paar keer clandestien af te drukken. Als dat wordt ontdekt wordt hij buiten gezet.
De eerste vakbonden binnen het Sovjet Blok
Dobbs neemt nog die avond een taxi terug naar Warschau omdat er aan de kust geen telexen zijn om een verslag te versturen. Op zaterdag werkt hij aan het verslag wat op maandag 1 september wordt gepubliceerd in de The Washington Post. Het is online nog terug te lezen.
Hij schrijft daarin: “The major victory for the workers was an agreement approved by the ruling Communist Party Central Committee allowing establishment of independent trade unions which will have the right to strike.
Final agreement on the remaining demands among the 21 originally made by the strikers came today. They included a number of political and economic reforms including limitations on government censorship and greater freedom of expression as well as the freeing of several prominent dissidents who had been arrested in connection with the strike.
The agreement marks the first time that a Soviet Bloc country has granted its workers the right to form unions independent of the ruling Communist Party and granted the right to strike.”
De start van de val van het communisme
Dobbs schetst goed de sfeer die er leefde op de werf:
“Zodra ik binnenkwam, voelde ik dat de demonstranten erg gestrest waren door de hele situatie. Ze wisten niet welke reactie van de autoriteiten ze konden verwachten. Maar na verloop van tijd begonnen angsten plaats te maken voor vreugde. De staking begon meer en meer op een festival te lijken. De demonstranten vatten moed. Niemand had toen natuurlijk geraden dat dit was hoe het einde van het communisme begon – het werd pas duidelijk in 1989.
Maar voor mij werd al in 1980 duidelijk dat de Poolse Verenigde Arbeiderspartij haar morele recht verloor om de macht in Polen uit te oefenen.”
Ook Snyder plaatst dit moment heel duidelijk als het begin van het einde: “It became a moment that changed the essence of the Leninist system. Before that, the communist party functioning in this system had a monopoly on power. This changed when “Solidarity” was founded. It was then that a generation of activists took form, who later sat down to negotiate at the Round Table, and then played a key role in democratic Poland. Without the August Agreements and “Solidarity” that was then born, the elections on 4th June 1989 would not have taken place.”
Na 1989 – het verval van solidariteit
OP 4 juli 1989 volgde eerste semi-vrije verkiezingen. Tadeusz Mazowiecki, een intellectueel uit de oppositie beweging werd premier. Wałęsa werd president.
Zowel Snyder als Bugaj reflecteren nog op de jaren na 1989:
Snyder: “Countries of Central Europe made great use of the opportunities that opened up for them after the fall of communism. With one caveat: in the course of the transformations, the legacy of the political thought born in the 1970s and 1980s was lost. Since 1989, the simplest action plans were introduced that reduced politics to economic issues. There was no reflection on the possibilities offered by the free market, believing that it would solve all problems. But it does not work that way. One must not forget about politics, also while introducing free market solutions. This element was missing in the 1990s. Very quickly, both Poland and other countries in the region forgot about plain and simple solidarity. 1989 would not have happened without the “Solidarity” movement, but also without the classically understood solidarity between people. Later it was put aside. The lack thereof in the thinking about the changes of the 90s lingers in the countries of the entire region until the present day.”
Neoliberale doctrine
Bugaj: “[…..]in 1989 had niemand kunnen voorzien dat het lot van Solidariteit later zo slecht zou aflopen.
Het feit dat de mythe van solidariteit niet bewaard was gebleven, werd ook belemmerd door het historische moment waarop de veranderingen plaatsvonden. Destijds domineerde de neoliberale doctrine de wereld. […] Op dat moment werden de ingevoerde veranderingen gepresenteerd als gunstig voor de samenleving. Maar de neoliberale hervormingen hadden onvermijdelijk ook pijnlijke gevolgen voor de arbeiders, met name de enorme werkloosheid. En dat was een van de redenen waarom solidariteit zo snel aan belang begon in te boeten.
Op de lange termijn kon de beweging voor sociale rechtvaardigheid haar hervormingen niet noemen die gebaseerd waren op een neoliberale doctrine. Het was een tegenstrijdigheid. Om deze reden steunden steeds minder Polen deze beweging. De meningsverschillen over het gewenste model van unie in het systeem van democratisch kapitalisme dat zich in Polen had gevormd, namen dramatisch toe.”
Meningsverschillen die vandaag de dag nog voortduren. Zowel voor regeringspartij PiS als de grootste liberale oppositie partij PO is de oorsprong terug te voeren op Solidarność. Dit leidt tot een verdeeldheid in de politiek en het land die nog eens pijnlijk duidelijk werd tijdens de recente presidentsverkiezingen.
Verantwoording: We hebben via de Ambassade de Poolse teksten van de artikelen gekregen met toestemming deze te gebruiken voor een publicatie. Wij hebben langere stukken van het verslag van Dobbs en de beschouwing van Bugaj zelf vertaald. Voor het artikel van Snyder hebben we gekozen voor het aanhalen van de Engelse versie zoals die op Wszystko Co Najważniejsze te vinden is.
Foto's van Niedenthal
In de tekst verwezen we al naar het boek van Niedenthal waarin hij herinneringen ophaalt aan zijn werk rijkelijk geïllustreerd met foto's. Het boek werd in Polen in 2011 uitgegeven. Hieronder enkele impressie van het boek met foto's van het gedenkwaardige weekend.
Meer van Dobbs
Voor wie meer wil lezen uit deze tijd biedt het archief van The Washington Post meer artikelen van Micheal Dobbs. Wat dacht je van een artikel over kerstinkopen in december 1980?
Meer over die gedenkwaardige dagen
In 2005, 25 jaar na de beschreven gebeurtenissen publiceerde het Historisch Nieuwsbald een artikel over het onderwerp.
Daarin komt mensenrechtenactivist Jan Minkiewicz (*1946 - +2014) aan het woord: ‘De communisten plaatsten hun handtekening onder een akkoord waarin was vastgelegd dat zij niet meer het machtsmonopolie hadden. Zoiets was niet eerder vertoond.’
